Katar w ciąży może być objawem przeziębienia, alergii lub zmian hormonalnych. Bywa uciążliwy i negatywnie wpływa na samopoczucie kobiety ciężarnej. Co na katar w ciąży można bezpiecznie stosować? Jakie domowe sposoby na katar mogą pomóc złagodzić ten nieprzyjemny objaw?
Wszystko co musisz wiedzieć o PCOS (zespole policystycznych jajników) – objawy, badania, ciąża, leczenie PCOS
PCOS, czyli zespół policystycznych jajników to choroba, która odbija się negatywnie na płodności. Jest schorzeniem bardzo złożonym – dotyczy hormonów, metabolizmu, samopoczucia, wyglądu. Jakie są objawy PCOS? Jak wykryć zespół policystycznych jajników? Jak wygląda leczenie PCOS i czy można zajść w ciążę z tą chorobą?
- Zespół policystycznych jajników – co to
- Kiedy się pojawia PCOS? Przyczyny
- PCOS – objawy fizyczne
- Jak wyglądają policystyczne jajniki
- Zaburzenia metabolizmu w policystycznych jajnikach
- Zwiększony poziom androgenów w PCOS
- Policystyczne jajniki a ciąża i płodność
- PCOS – objawy psychiczne
- Jak wykryć zespół policystycznych jajników
- Jakie badania krwi zrobić na zespół policystycznych jajników
- O czym pamiętać przed wykonaniem badań na PCOS
- Stosunek LH do FSH
- Leczenie PCOS
- Leki na policystyczne jajniki bez recepty
- Policystyczne jajniki Q&A
- Czy z PCOS można zajść w ciążę?
- Czy zespół policystycznych jajników jest uleczalny?
- Jak wywołać okres w PCOS?
- Czy PCOS widać na USG?
- Czy PCOS jest dziedziczne?
- Czy PCOS to choroba przewlekła?
- Do jakiego lekarza przy PCOS się zgłosić?
- Czy PCOS po ciąży znika lub zmniejszają się jego objawy?
Zespół policystycznych jajników – co to
Zespół policystycznych jajników (PCOS – Polycystic Ovary Syndrome) to jedna z najczęstszych chorób ginekologicznych u kobiet w wieku rozrodczym. Dotyka bowiem aż 4 do 12% pań. PCOS związany jest z zaburzeniami wydzielania hormonów płciowych, dlatego zaliczamy go do schorzeń endokrynologicznych. Jakie są objawy PCOS? Najbardziej charakterystyczny jest obraz wielotorbielowatych jajników, czyli takich, w których znajduje się dużo niedojrzałych jajeczek. Ponadto kobieta chora na policystyczne jajniki mierzy się często z zaburzeniami owulacji, nadmiernym owłosieniem i otyłością. PCOS negatywnie wpływa również na płodność. Choć nie jest to regułą, część pań z tym schorzeniem ma problem z zajściem w ciążę.
Kiedy się pojawia PCOS? Przyczyny
Nie do końca wiadomo skąd się bierze PCOS. Na pewno istnieją do niego predyspozycje genetyczne, dlatego jeśli twoja mama lub siostra ma policystyczne jajniki, to ty także możesz na nie cierpieć. Podejrzewa się również mutacje pewnych genów. A czy my sami możemy się przyczynić do rozwoju policystycznych jajników? Po części tak. Jeżeli mamy obciążenie genetyczne, to nasz styl życia i dieta może wywołać objawy tej choroby. Mowa tu szczególnie o nadwadze i otyłości. Szczupłe panie rzadziej doświadczają przykrych symptomów policystycznych jajników.
Prawdopodobne przyczyny PCOS:
- zaburzenie wydzielania hormonów LH w przysadce oraz zmiana aktywności hormonu FSH,
- niewłaściwa produkcja i metabolizm androgenów w jajniku,
- zaburzenie produkcji i aktywności insuliny,
- stres oksydacyjny,
- obciążenie genetyczne,
- przedwczesne dojrzewanie,
- pierwsza miesiączka przed 15. rokiem życia,
- otyłość,
- zaburzenia mikrobioty jelit.
PCOS – objawy fizyczne
Objawy PCOS można podzielić na objawy fizyczne, dotyczące ciała oraz psychiczne, wpływające na samopoczucie i funkcje psychiczne.
Opowiadając o objawach zespołu policystycznych jajników, należy zaznaczyć, że u różnych kobiet choroba ta przebiega w różny sposób. Niektóre panie mają regularne miesiączki i dobrą masę ciała, mimo to na ich jajnikach widoczny jest wianuszek niedojrzałych pęcherzyków. Inne doświadczają wszystkich możliwych, przykrych symptomów.
Jak wyglądają policystyczne jajniki
Jedną z najbardziej charakterystycznych cech w PCOS jest zmieniony obraz jajników. Jak wyglądają policystyczne jajniki w badaniu USG? Badanie pokazuje nawet kilkanaście niedojrzałych pęcherzyków ustawionych na obwodzie jajnika, w charakterystycznym wianuszku. Sam narząd może być też powiększony. Zdrowy jajnik w USG nie daje takiego obrazu. Pęcherzyki z komórką jajową nie powinny dojrzewać na raz w takich ilościach, ponieważ co miesiąc uwalniana jest tylko jedna komórka jajowa, na zmianę z każdego jajnika.
Zaburzenia metabolizmu w policystycznych jajnikach
Chorując na PCOS, można spodziewać się problemów z metabolizmem, szczególnie dotyczącym insuliny i glukozy. Bardzo często występuje insulinooporność, czyli zmniejszenie wrażliwości tkanek na insulinę. Takie zjawisko prowadzi do problemów z przyswajaniem glukozy przez komórki, a my czujemy się zmęczeni, ospali i bez energii. Insulinooporność często jest wstępem do groźnej dla zdrowia cukrzycy typu 2. Dlatego jeżeli podejrzewasz u siebie PCOS, to wykonaj badanie krzywej insulinowej, aby jak najszybciej podjąć odpowiednie kroki – skorygować dietę i ewentualnie zacząć przyjmować leki na insulinooporność.
Bardzo przykrym problemem dla wielu kobiet jest zwiększona tendencja do tycia i nadwagi w PCOS. Skąd się bierze? Wiąże się m.in. z insulinoopornością i zwiększonym poziomem hormonów androgenowych. Nadmiarowy tłuszcz odkłada się szczególnie na brzuchu. I tutaj zaczyna swój bieg maszyna samonapędzająca się, bowiem im większa waga i ilość tkanki tłuszczowej, tym mniejsza szansa na prawidłową owulację. Wagę zaś ciężko zrzucić, ze względu na insulinooporność. Dlatego czasem najlepszym rozwiązaniem jest wizyta u dietetyka, który pomoże schudnąć.
Inne zaburzenia metaboliczne w PCOS to problem z przetwarzaniem tłuszczów, co skutkuje nieprawidłowym poziomem lipidów we krwi. W badaniach daje się zauważyć wysokie stężenie cholesterolu, LDL, trójglicerydów, zaś HDL (czyli dobry cholesterol) jest niski. One z kolei sprzyjają pojawieniu się chorób krążenia, takich jak nadciśnienie czy miażdżyca.
Zobacz leki na cholesterol z apteki – kliknij TUTAJ.
Zwiększony poziom androgenów w PCOS
W przebiegu policystycznych jajników problemy metaboliczne (szczególnie hiperinsulinemia), prowadzą do zwiększenia produkcji męskich hormonów płciowych – androgenów. Te z kolei wywołują objawy kładące się cieniem na wyglądzie. Można spodziewać się symptomów jak hirsutyzm, trądzik, łojotok, tłusta skóra, łysienie. W bardzo rzadkich przypadkach kobieta może doświadczyć obniżenia barwy głosu i zmiany sylwetki ciała na "bardziej męską".
Co to jest hirsutyzm? To po prostu nadmierne owłosienie. Wyrastające włosy są grube, przez co odznaczają się na ciele. Niechciane włoski pojawiają się szczególnie wokół sutków, na klatce piersiowej, ramionach, brzuchu, w strefie intymnej, na brodzie czy tworząc tzw. wąsik. Niestety jak na złość przy PCOS włosy na głowie wypadają, a fryzura zwykle jest mało imponująca. U części kobiet wystąpi łysienie typu męskiego (androgenowego), zaczynające się od czubka głowy. Ponadto, zwiększona produkcja łoju powoduje nadmierne przetłuszczanie włosów oraz wyskakiwanie pryszczy, wągrów. W takich sytuacjach pomocne będą szampony na tłuste włosy oraz maści na trądzik.
Androgeny zmieniają miejsca, w których odkłada się tłuszcz. Dlatego w PCOS można zauważyć otyłość brzuszną. Nawet jeżeli twoje BMI i waga są prawidłowe, to i tak możesz zaobserwować zwiększony obwód brzucha.
Policystyczne jajniki a ciąża i płodność
PCOS sprzyja obniżeniu płodności. Jak pokazują badania, zespół policystycznych jajników jest najczęstszą przyczyną niepłodności związanej z brakiem owulacji. Sam stres związany z potencjalną niepłodnością, może negatywnie wpłynąć na szanse poczęcia dziecka. Obniżony nastrój, lęk, depresja wpływają bowiem na wydzielanie hormonów odpowiedzialnych za owulację oraz zagnieżdżenie zarodka.
Zespół policystycznych jajników i związane z nim zaburzenia hormonalne, negatywnie wpływają na miesiączkowanie. Cykle często są bezowulacyjne. Oznacza to, że mimo dojrzewania licznych pęcherzyków na jajnikach, żaden z nich nie uwalnia komórki jajowej. Okres pojawia się rzadko lub wcale. Miesiączka, jeśli wystąpi, również nie przebiega prawidłowo. Możliwe jest skąpe lub przedłużające się krwawienie, dlatego uważać trzeba na poziom żelaza i anemię.
Nawet jeżeli miesiączkujesz w miarę regularnie, a cierpisz na PCOS, twoje cykle mogą być bezowulacyjne. Wtedy nie uwalnia się komórka jajowa i nie dojdzie do poczęcia.
Jakie jeszcze tendencje można zauważyć w temacie PCOS a ciąża? Oprócz problemów z poczęciem zespół policystycznych jajników wpływa też na rozwijający się płód i przebieg ciąży. Trzeba mieć na uwadze, że PCOS zwiększa ryzyko poronień niemal 2-krotnie. Ponadto mogą wystąpić takie powikłania jak:
- cukrzyca ciążowa,
- przedwczesny poród,
- stan przedrzucawkowy.
PCOS – objawy psychiczne
Mnogość nieprzyjemnych symptomów dotyczących jajników policystycznych może powodować pogorszenie codziennego samopoczucie. Objawy psychiczne w PCOS powodowane są m.in. przez zmianę wyglądu ciała na "bardziej męską", do czego przyczynia się nadmierne owłosienie na ciele, otyłość brzuszna, łysienie, trądzik. Nie bez znaczenia jest również brak miesiączki i owulacji oraz wiążąca się z tym niepłodność. Wszystkie wymienione symptomy wpływają na obraz siebie i własnego ja. Dlatego ciepiąc na PCOS bądź wyczulona na:
- obniżony nastrój,
- przewlekłe zmęczenie,
- niską samooceną,
- uczucie nieatrakcyjności,
- podwyższony lęk,
- niechęć spotkań z innymi ludźmi,
- poczucie wstydu i osamotnienia,
- zaburzenia libido,
- niską satysfakcję z życia seksualnego,
- problemy z odżywianiem.
Jeżeli zauważasz u siebie takie objawy, nie wahaj się skorzystać z pomocy. Owocna może okazać się terapia m.in. poznawczo-behawioralna lub dynamiczna.
Jak wykryć zespół policystycznych jajników
Sprawa nie jest prosta. Objawy zespołu policystycznych jajników są bowiem zróżnicowane i występują w różnym nasileniu. Oznacza to, że dwie kobiety z jajnikami policystycznymi mogą mieć nieco inny obraz choroby. Istnieje kilka różnych wytycznych, które pomagają lekarzowi w zdiagnozowaniu PCOS. Najczęściej specjaliści sięgają do kryteriów Rotterdamskich, które pozwalają wydać diagnozę, jeżeli będą spełnione 2 z 3 warunków:
- Owulacja – brak lub rzadka.
- Androgeny – zwiększony poziom androgenów (m.in. testosteronu) w badaniach krwi i/lub objawy charakterystyczne dla hiperandrogenizmu (hirsutyzm, trądzik, otyłość, odkładanie się tłuszczu na brzuchu, czyli otyłość brzuszna, łysienie).
- Wielotorbielowatość – obecność wianuszka niedojrzałych pęcherzyków w obrazie USG, przy czym muszą być spełnione warunki – minimum 12 pęcherzyków o średnicy 2–9 mm w chociaż jednym jajniku oraz objętość jajnika powyżej 10 ml.
Jakie badania krwi zrobić na zespół policystycznych jajników
Badania na PCOS powinny obejmować przede wszystkim poziom hormonów we krwi. Mowa tu szczególnie o hormonach płciowych, ale ważne jest także oznaczenie poziomów m.in. hormonów tarczycy czy kortyzolu. Ponadto, planując testy na PCOS, potrzebne będą podstawowe badania krwi i moczu oraz wykonanie krzywej glukozowej i insulinowej.
Te badania na PCOS mogą wyjść nieprawidłowe:
- testesteron całkowity – może być podwyższony,
- androstendion – może być podwyższony,
- SHBG – białko wiążące hormony steroidowe, w PCOS może być obniżone,
- prolaktyna – podwyższona tylko u części pacjentek,
- hormon lutenizujący LH – podwyższony u połowy pacjentek,
- hormon folikulotropowy FSH – prawidłowy lub obniżony,
- krzywa insulinowa
- krzywa glukozowa
- hormony tarczycy (ponieważ PCOS i niedoczynność tarczycy lubią występować razem),
- LDL, HDL, cholesterol (czyli profil lipidowy) – LDL i cholesterol podwyższone, HDL zbyt niski
Te badania prawdopodobnie wyjdą w normie, ale trzeba je wykonać, aby wykluczyć ciążę i inne schorzenia jak guzy nadnerczy, zespół Cushinga, choroby ginekologiczne:
- estrogeny,
- DHEAS,
- 17–hydroksyprogesteron,
- kortyzol,
- kreatynina,
- glukoza na czczo,
- gonadotropina kosmówkowa.
O czym pamiętać przed wykonaniem badań na PCOS
Jeżeli przyjmujesz antykoncepcję hormonalną, wyniki badań nie będą wiarygodne. Prawdopodobna wyjdzie zaniżona ilość testosteronu, a podwyższona ilość SHBG. Dlatego badania na PCOS należy wykonać nie wcześniej niż 3. miesiące od skończenia zażywania antykoncepcji.
Dodam jeszcze, że krzywa insulinowa i krzywa glukozowa to dwa oddzielne badania. Upraszczając nieco – krzywa cukrowa pomaga wykryć cukrzycę, zaś krzywa insulinowa insulinooporność. Ważny jest stosunek poziomu glukozy na czczo do poziomu insuliny.
Bardzo ważne! Badania należy wykonać między 3.–5. dniem cyklu. Jeżeli nie masz miesiączki, udaj się na badania niezależnie od czasu.
Stosunek LH do FSH
Lekarz endokrynolog, który będzie interpretował twoje badania hormonalne, prawdopodobnie zwróci uwagę na stosunek LH do FSH.
Leczenie PCOS
Jak leczyć zespół policystycznych jajników? Leczenie PCOS powinno być dostosowane do danej pacjentki. Jednak niemal u wszystkich zalecana jest modyfikacja trybu życia. To bardzo ważne i co więcej – skuteczne. Jeżeli masz nadwagę lub otyłość, to zrzucenie nawet kilku kilogramów może przywrócić owulację, miesiączkę i zwiększyć twoją płodność. Ważne są także codzienne ćwiczenia. Zaleca się minimum 30 minut umiarkowanej aktywności fizycznej w ciągu dnia. Może to być nawet szybki marsz, gimnastyka, rozciąganie – wybierz to, co sprawia ci radość. Nie bez znaczenia jest także dieta, która powinna być niskokaloryczna, uboga w tłuszcze i cukry proste. Pomocny w zrzucaniu wagi będzie deficyt kaloryczny o 500–1000 kcal.
Poza tym leczenie PCOS powinno być dostosowane do planów pacjentki:
- Jeżeli chcesz zajść w ciążę – może być przepisany lek na receptę klomifen, który wywołuje owulację.
- Jeżeli nie chcesz zajść w ciążę – włączana bywa antykoncepcja hormonalna. Pomaga opanować objawy wywołane nadmiarem androgenów, takie jak trądzik, łysienie, hirsutyzm.
W przypadku nadwagi i chronicznego zmęczenia pomocny jest również lek na receptę z metforminą, która zwiększa wrażliwość tkanek na insulinę i glukozę. Hirsutyzm, oprócz terapii hormonalnej, leczy się przy pomocy leków na receptę: spironolaktonu, flutamidu czy finasterydu.
Alternatywą dla leków na PCOS są zabiegi chirurgiczne jak laserowa waporyzacja jajników czy elektrokauteryzacja. Jak działają? Podejrzewa się, że miejscowo niszczą pogrubioną część jajnika, co pomaga pęcherzykom rozwijać się i uwalniać komórkę jajową. Po tych zabiegach można zauważyć zmniejszenie poziomu androgenów i hormonu LH.
Leki na policystyczne jajniki bez recepty
Tabletki na PCOS, którym warto poświęcić uwagę, zawierają:
- mio-inozytol – 2 g na dzień,
- kwasy omega-3 – 1 g na dzień,
- berberyna – 500 mg 3 razy dziennie,
- chrom – 200 µg na dzień,
- błonnik – jeżeli nie jesteś w stanie dostarczyć go z pokarmem,
- witamina D – 2000 jednostek na dzień, a jeżeli masz otyłość to 4000 jednostek na dzień,
- magnez – w formie cytrynianu, mleczanu, bądź chelatowany,
- kwas foliowy – w postaci folianów, jeżeli w badaniach wyszedł ci niedobór tej witaminy,
- L–arginina – wspomagająco.
Leki na PCOS bez recepty obejmują również tabletki na płodność dla kobiet. Sięgnij po nie, szczególnie jeżeli starasz się o dziecko. Przydatne mogą być szampony i spraye na łysienie androgenowe. Chociaż zazwyczaj przynoszą korzyść tylko meżczyznom, to będą bardzo pomocne również dla pań z policystycznymi jajnikami. Także trądzik wymaga odpowiedniej pielęgnacji – ważne jest, aby do higieny używać preparatów niezatykających pory, które nie będą przetłuszczać skóry.
Więcej o suplementach na PCOS dowiesz się z artykułu Leczenie PCOS bez hormonów.
Policystyczne jajniki Q&A
Jeżeli właśnie zetknęłaś się z diagnozą policystycznych jajników, pewnie w twojej głowie kłębi się wiele pytań. Szczególnie że choroba ta budzi wiele emocji, bowiem dotyka bardzo wrażliwych części nas samych – płodności, posiadania dzieci, wyglądu. Dlatego przygotowałam dla Ciebie odpowiedzi na najczęściej zadawane pytania dotyczące PCOS.
Czy z PCOS można zajść w ciążę?
Jak najbardziej! Choć PCOS faktycznie może negatywnie wpływać na płodność, nie u wszystkich takie problemy wystąpią. Wiele ginekologów powtarza, że w PCOS zajście w ciążę jest możliwe. Czasem nie jest nawet potrzebne leczenie, ani specjalne przygotowanie. Dlatego podejdź do starania się o dziecko z pozytywnym nastawieniem. A jeżeli pojawi się problem? Ginekolog ma w arsenale szereg sposobów na poprawę płodności.
Czy zespół policystycznych jajników jest uleczalny?
Nie, zespołu policystycznych jajników nie da się całkiem wyleczyć, natomiast można go zaleczyć. PCOS zostaje z tobą do końca życia, jednak możliwe jest bardzo skuteczne kontrolowanie jego niepokojących objawów. Potrzebna jest do tego dieta, aktywność fizyczna, a czasem leki. PCOS po ciąży również jest obecny. Nawet menopauza nie rozwiązuje problemu – u części kobiet, po przekwitaniu nadal obserwuje się wysoki poziom męskich hormonów i insulinooporność.
Jak wywołać okres w PCOS?
Okres można wywołać lekami, ale jest też możliwe pojawienie się miesiączki po zmianie diety, zrzuceniu kilku kilogramów i wprowadzeniu aktywności fizycznej. W przypadku zmiany stylu życia wywołanie okresu nie będzie natychmiastowe. Organizm musi poczuć się bezpiecznie, żeby znów prawidłowo przeprowadzać owulację. W arsenale lekarza do wywoływania miesiączek są również leki na receptę. Jeżeli pacjentka nie chce zajść w ciążę, wtedy najczęściej zalecana jest antykoncepcja hormonalna. Jeżeli zaś zależy nam na wywołaniu owulacji, wtedy przepisywany jest najczęściej klomifen.
Czy PCOS widać na USG?
Na USG widać objawy PCOS jak powiększone jajniki i liczne pęcherzyki na jajnikach. Jednak to nie jest jedyne kryterium diagnozy. Jak wykryć PCOS? Potrzebne są 2 z 3 symptomów wg kryteriów Rotterdamskich: podwyższone androgeny i/lub ich objawy (m.in. hirsutyzm, trądzik, otyłość brzuszna), wielotorbielowate jajniki, nieregularne owulacje bądź ich brak. W praktyce oznacza to, że możesz nie mieć żadnych objawów PCOS w USG, a i tak cierpieć na tą chorobę. Diagnoza tego zespołu jest trudna i lekarze często nie zgadzają się ze sobą. W razie wątpliwości nie wahaj się zasięgnąć drugiej opinii u innego specjalisty.
Czy PCOS jest dziedziczne?
Póki co nie można powiedzieć, że PCOS jest w 100% dziedziczne, ale zagadnienie to jest cały czas badane. Jednak istnieją predyspozycje genetyczne tej choroby, dlatego jeżeli ktoś z twojej bliskiej rodziny cierpi na policystyczne jajniki, a ty doświadczasz choć części objawów, to zgłoś się na badania jajników i hormonów.
Czy PCOS to choroba przewlekła?
Tak, PCOS należy do chorób przewlekłych. Poniekąd zostaje z nami do końca życia, jednak odpowiednio leczony nie daje żadnych symptomów. Problem może pojawić się w momencie kiedy zaniedbamy swoje zdrowie – wtedy znów możemy zacząć doświadczać nieprzyjemnych objawów zespołu policystycznych jajników.
Do jakiego lekarza przy PCOS się zgłosić?
Gdy szukasz lekarza przy PCOS, to idealnie będzie, jeżeli w twojej okolicy przyjmuje ginekolog–endokrynolog. Jednak takich specjalistów w Polsce nie ma dużo. W innym wypadku umów się najpierw na wizytę do ginekologa, który wykona USG macicy i jajników, a potem do endokrynologa. Diagnoza i leczenie PCOS wymaga bowiem fachowej wiedzy dotyczącej zarówno hormonów jak i układu rozrodczego kobiety.
Czy PCOS po ciąży znika lub zmniejszają się jego objawy?
PCOS po ciąży niestety nie znika. Nadal można doświadczać objawów związanych z podwyższonymi androgenami oraz z insulinoopornością. Dlatego nawet po ciąży prawdopodobne jest, że będziesz cierpieć na trądzik, hirsutyzm, mieć tendencję do tycia i ewentualne ponowne trudności z zajściem w drugą ciążę (choć nie u wszystkich kobiet z PCOS obserwuje się problemy z zajściem w ciążę).
Bibliografia
- Tuszyński, P. K. (2021) Składniki suplementów diety. Skuteczność, bezpieczeństwo i przegląd preparatów. Wydawnictwo Farmaceutyczne, Wydanie I
- Jakiel, G., Robak–Chołubek, D., & Tkaczuk–Włach, J. (2006). Zespół policystycznych jajników. Menopause Review/Przegląd Menopauzalny, 5(4), 265–269.
- Drosdzol–Cop, A., Sidło–Stawowy, A., Sajdak, D., & Skrzypulec–Plinta, V. (2014). Rozpoznanie zespołu policystycznych jajników u dziewcząt. Ginekologia Polska, 85, 145–148.
- Nowotnik, A. N. N. A. (2012). Wielowymiarowość doświadczenia zespołu policystycznych jajników u kobiet w wieku rozrodczym: przegląd badań. Nowiny Lekarskie, 81(3), 268–272.
- Kostecka, m. (2018). Zespół policystycznych jajników, rola diety i suplementacji we wspomaganiu leczenia. Kosmos, 67(4), 855–862.
- Szafraniec, A., Porada, D., Lenart–Lipińska, M., Tarach, J., & Matyjaszek–Matuszek, B. (2016). Częstość występowania chorób tarczycy u pacjentek z zespołem policystycznych jajników. In Forum Medycyny Rodzinnej (Vol. 10, No. 3, pp. 140–144).
- Wałachowska, P. (2022). Zmiany skórne w zespole policystycznych jajników.
- Grabowska¹, D., Łęga¹, M., & Kaźmierczak–Siedlecka, K. (2020). Znaczenie mikrobiomu jelitowego, suplementacji i leczenia dietetycznego w profilaktyce i leczeniu zespołu policystycznych jajników. Farm Pol, 76(7), 381–387.