Nadwrażliwość pokarmowa - co to jest, podział
Nadwrażliwość pokarmowa (niepożądane reakcje po spożyciu pokarmu) cechuje się występowaniem określonych objawów, które powtarzają po spożyciu konkretnych produktów, które u osób zdrowych nie wywołują żadnej reakcji. Objawy nadwrażliwości pokarmowej mogą być natury żołądkowo-jelitowej i/lub ogólnoustrojowej (np. wysypki skórne na niektóre białka, wstrząsu anafilaktycznego).
Zależnie od mechanizmu odpowiedzialnego wyróżnić można różne nadwrażliwości na pokarm - mogą być one zależne od układu odpornościowego (zachodzi reakcja immunologiczna) lub niezależne.
Poniżej podział niepożądanych reakcji na jedzenie:
- reakcje immunologiczne - występuje tutaj nadwrażliwość alergiczna, która może być IgE zależna (np. anafilaksja, zespół alergii jamy ustnej, ostra pokrzywka), IgE niezależna, komórkowa (celiakia), mieszana (AZS).
- reakcje nieimmunologiczne - nietolerancja pokarmowa bez angażowania układu odpornościowego, metaboliczne (nietolerancja laktozy). Inny przykład to nietolerancja pokarmowa na tle czynnościowym w zespole jelita drażliwego (IBS).
Co to jest alergia pokarmowa?
Alergia pokarmowa to specyficzna reakcje na określone pokarmy, w którym udział bierze również układ odpornościowy i niektóre jego elementy. Najczęściej powoduje ją mleko krowie (i jego białka), orzeszki ziemne / arachidowe, soja, jajka (i jego białko), pszenica, ryby i owoce morza. Jeśli ich przebieg zależy od immunoglobulin IgE (które mogą być mediatorami tej reakcji), wtedy występują ostre objawy jak: pokrzywka, anafilaksja, świąd, obrzęk jamy ustnej, bóle brzucha i wymioty. Jeśli z kolei znaczenie ma IgE i odpowiedź komórkowa, to objawy występują w pewnym opóźnieniu i są to np. AZS, eozynofilowe zapalenie przełyku, żołądka, jelit. Rozpoznanie alergii opiera się zarówno na wywiadzie, jak i wynikach testów alergicznych, badaniu obecnych przeciwciał IgE (np. ich ilości) i przy doustnych testach prowokacyjnych. Patomechanizm alergii pokarmowych jest złożony ze względu na możliwość angażowania IgE.
W statystycznym ujęciu alergia pokarmowa jest niepożądaną reakcją:
- u niemowląt 6-7%,
- dzieci i młodzieży 4-5%,
- dorosłych 1-3%.
Najczęściej spotyka się alergię na białko mleka krowiego, która dotyczy do 4,4% populacji.
Czynniki ryzyka alergii pokarmowej
Znaczący wpływ na wystąpienie alergii pokarmowej ma podłoże genetyczne. Większa szansa na alergię występuje, gdy rodzice i/lub rodzeństwo cierpią na AZS (atopowe zapalenie skóry) lub alergię. Ryzyko to waha się w granicach 20-80%.
Inne czynniki ryzyka alergii pokarmowych to:
- płeć męska,
- rasa (żółta, czarna),
- współistnienie innych chorób alergicznych u pacjenta(ki),
- niedobór witaminy D,
- otyłość,
- dysbioza przewodu pokarmowego.
Alergia pokarmowa jest zależna od genów i zmienności populacyjnej, dlatego widoczne są różnice w alergii pokarmowej względem różnych krajów europejskich.
Jak może wyglądać alergia pokarmowa?
Alergia pokarmowa może objawiać się w różny sposób. Spotyka się różne jej postaci jak np. reakcja anafilaktyczna (często zagrażająca zdrowiu i życiu), zespół alergii jamy ustnej, a także ostre/przewlekłe stany zapalne żołądka, przełyku, jelit. Mogą być obecne również objawy pozajelitowe ze strony układu oddechowego jak astma, czy skóry - pokrzywka.
Anafilaksja (wstrząs anafilaktyczny)
Niekiedy alergia pokarmowa może przybrać postać ciężką, czyli anafilaksji. Reakcja ta (inaczej wstrząs anafilaktyczny) cechuje się zwykle ciężkim i szybko narastającym przebiegiem. Wśród objawów odnotowuje się tachykardię, hipotensję, ból brzucha kolkowy, nagła biegunka, rozsiana pokrzywka, niedrożność dróg oddechowych, duszność, zaburzenia rytmu serca. W stanach zagrożenia życia w przebiegu reakcji anafilaktycznej podaje się epinefrynę. Osoby, u których wystąpiła anafilaksja powinny być zaopatrzone w podręczny zastrzyk z adrenaliny (epinefryny).
Wstrząs anafilaktyczny to największe zagrożenie alergii nie tylko pokarmowej. Ten rodzaj reakcji alergicznej wymaga natychmiastowego działania ze względu na zagrażające życiu objawy.
Zespół alergii jamy ustnej (zespół pyłkowo-pokarmowy)
Zespół alergii jamy ustnej (kiedyś zespół alergii jamy ustnej) zwykle występuje po spożyciu określonych i świeżych produktów naturalnych, które wykazują reakcje krzyżowe z pyłkami roślin na które pacjent jest uczulony np. zespół brzozowo-jabłkowo-orzechowy, ale spotyka się również inne reakcje krzyżowe jak uczulenie na lateks z objawami alergicznymi na banana.
Zwykle gotowanie warzyw ogranicza ilość alergenu pokarmowego, który ulega degradacji w procesie gotowania. Dlatego część pacjentów odczuwa jedynie miejscowe objawy w obrębie gardła czy jamy ustnej przy spożyciu "ugotowanych alergenów". Niekiedy jednak odnotowuje się nieco cięższe objawy jak obrzęk naczynioruchowy czy trudności w połykaniu pokarmu.
Zespół pyłkowo-pokarmowy jest diagnozowany częściej u osób, które wykazują alergię na pyłki drzew, z którymi istnieje możliwość alergicznej reakcji krzyżowej. Ten rodzaj alergii jest mediowany poziomem IgE.
Jak często występuje alergia pokarmowa w poszczególnych grupach wiekowych?
Co to jest nietolerancja pokarmowa?
Nietolerancja pokarmowa to reakcja organizmu, w której nie bierze udziału układ immunologiczny i nie zależy ona od IgE. Na co może wystąpić nietolerancja pokarmowa? Np. na laktozę, sorbitol, fruktozę. Wiąże się ona z niedoborem określonych rozkładających je enzymów. Jakie objawy towarzyszą nietolerancji pokarmowej? Są to m.in. wzdęcia, biegunki, nudności i bóle brzucha. Brak jest jednak objawów ze strony skóry czy układu oddechowego. W ramach diagnostyki nietolerancji pokarmowych wykorzystuje się wodorowy test oddechowy, dzięki któremu bada się skład jakościowy i ilościowy powietrza z przewodu pokarmowego (sprawdza się ilości wydychanego wodoru, który jest produkowany w przewodzie pokarmowym). Podstawowe leczenie opiera się na właściwej modyfikacji diety, czyli unikanie określonych substancji, na które organizm wykazuje nietolerancję. Dlatego bardzo ważne jest czytanie składów produktów i leków - laktoza to częsty wypełniacz wielu leków w formie tabletek. Taka informacja (o zawartości laktozy) jest zawarta w ulotce.
W aptekach od pewnego czasu dostępne są domowe testy na nietolerancję glutenu, który jest częstym składnikiem wywołującym dolegliwości żołądkowe. Wykonanie takiego samodzielnego badania może pomóc w samodzielnej identyfikacji nietolerancji. Zawsze jednak poleca się skonsultować wynik testu z lekarzem.
Czym różni się nietolerancja pokarmowa a alergia pokarmowa?
Niepożądane reakcje na pokarmy określa się mianem nadwrażliwości pokarmowej. Zależnie od patomechanizmu mówi się o alergii lub nietolerancji pokarmowej.
JEŚLI reakcji na pokarm towarzyszy aktywność układu immunologicznego, wtedy zyskuje ona miano alergii. Wiąże się z tym możliwość innych objawów m.in. skórnych (pokrzywka, wysypka, świąd) lub oddechowych (duszność).
JEŚLI brak aktywności układu odpornościowego w odpowiedzi na spożyty pokarm oznacza to zwykle nietolerancję, której towarzyszą objawy ze strony układu pokarmowego. To rodzaj niealergicznej nadwrażliwości.
W przypadku wielu pokarmów można mówić o tzw. rzekomej alergii pokarmowej, której objawy związane z wazoaktywnym działaniem składników (np. z sera, wina, orzechów) lub niespecyficznym uwalnianiu histaminy w przypadku spożycia truskawek.
Jak szybko pojawiają się objawy alergii pokarmowej względem niealergicznej nadwrażliwości na pokarm?
Objawy alergii pokarmowej pojawiają się szybko po przyjęciu pokarmu, w ciągu kilku sekund / minut, do godziny. W przypadku nietolerancji mija zwykle kilka godzin. Dodatkowo "wachlarz" objawów jest zdecydowanie szerszy w przypadku alergii.
Objawy alergii pokarmowej
Dużo osób kojarzy, że alergii pokarmowej jak łatwo można się domyśleć towarzyszą objawy ze strony układu pokarmowego.
Jakie objawy można zatem odnotować ze strony przewodu pokarmowego?
Są to: spastyczne/kurczowe bóle brzucha, wymioty i nudności, a także te na tle organicznym jak zgaga i wzdęcia. Ze strony przewodu pokarmowego występują spastyczne/kurczowe bóle brzucha, nudności, wymioty, a także takie na tle organicznym, czyli wzdęcia i zgaga. Oprócz tego może wystąpić biegunka, która może być przyczyną wystąpienia stanów zapalnych o przewlekłym charakterze. Jakie są jeszcze objawy alergii pokarmowej? Istotną grupę stanowią skórne objawy, na które składa się pokrzywka (wzrost przepuszczalności naczyń, swędzące bąble, obrzęki), obrzęk naczyniopochodny, wyprysk skórny, świąd.
Objawy alergii pokarmowej na skórze występują często po kilku minutach od spożycia, niekiedy mogą być opóźnione.
Alergia pokarmowa - objawy ze strony układu oddechowego
Niewykluczone są inne reakcje ze strony np. układu oddechowego (astma, obrzęk nagłośni, alergiczny nieżyt nosa). Jednym z najcięższych symptomów jest duszność i nagły spadek ciśnienia, który może prowadzić do wstrząsu anafilaktycznego.
W przypadku alergii pokarmowej istotne jest wyeliminowanie składnika, który wywołuje reakcje uczuleniowe. Dalsze narażanie się może prowadzić do większych objawów alergicznych mediowanych przez IgE, które mogą prowadzić do ciężkich reakcji ogólnoustrojowych.
Alergia pokarmowa — objawy u dzieci i dorosłych
Zespół objawów jest podobny w przypadku powyższych grup wiekowych. Warto wiedzieć, że wraz z rozwojem dziecka wytwarza się zwykle tolerancja na określone pokarmy jak mleko czy białko jaja kurzego. Osoby, które nie reagowały w sposób ostry na te produktu może rozważyć ich ponowne wprowadzenie w późniejszym czasie. Np. ok 85% dzieci w wieku 3 lat wytworzy tolerancję na mleko krowie, z kolei co do jajek to są to 6-latki (55-80%).
Alergia pokarmowa u niemowląt i dzieci
W związku ze zmianą stylu żywienia niemowląt i dzieci (np. krótsze karmienie mlekiem matki, częstsze stosowanie produktów mleko zastępczych) jest związane z większym odsetkiem alergii pokarmowej. Nie bez znaczenia jest również fakt zbyt szybkiego odstawienia dziecka od mleka matki, zbyt wczesne / późne wprowadzanie niektórych pokarmów.
Dzieci najczęściej mają alergię na białka mleka krowiego, białko jaja kurzego. Często towarzyszy ona dzieciom z AZS.
W przypadku alergii na białko mleka krowiego lekarz może zalecić specjalne mleko hipoalergiczne jak np. Bebilon Pepti DHA 2, Nutramigen 1 LGG zależnie od wieku dziecka.
Alergia pokarmowa u dorosłych
Wraz z wiekiem u dzieci dochodzi do rozwoju tolerancji na określone alergeny. Na niektóre z nich może nie wytworzyć się odpowiedni próg tolerancji, stąd alergia pokarmowa na niektóre składniki może występować do końca życia, szczególnie jeśli mają one potwierdzenie w produkcji IgE. Niektóre leki jak inhibitory pompy protonowej mogą wpływać niekorzystnie na wytwarzanie tolerancji na określone składniki. Dzieje się tak ze względu na wzrost pH w żołądku, co ma znaczenia dla trawienia określonych alergenów. Na co są uczuleni dorośli? Czy na to samo co dzieci? W przypadku dorosłych alergenami mogą być ryby i owoce morza, orzeszki ziemne, seler i pomidory.
Ryby są częstszym alergenem u dorosłych, podczas gdy u nich białka mleka krowiego są rzadszym alergenem w porównaniu do dzieci.
Dieta a alergia pokarmowa
Jak wygląda dieta na alergię pokarmową? Podstawą jest tutaj eliminacja potencjalnego alergenu. Dieta eliminacyjna często jest rozwiązaniem na niewystępowanie objawów jak i elementem diagnostycznym w kierunku tych dolegliwości.
Kiedy występują objawy alergii? Mogą one wystąpić u osób uczulonych na określone pokarmy. Wśród najczęstszych alergenów wymienia się białka mleka krowiego, jaja kurze czy orzechy.
Alergeny pokarmowe
Najczęstszymi alergenami pokarmowymi są białka o określonej masie cząsteczkowej (13-40 kDa) i ich pochodne — glikoproteiny 10-70 kDa. Warto wspomnieć, że w przypadku niektórych alergenów występuje ryzyko reakcji krzyżowej, co wiąże się z pewnym podobieństwem budowy chemicznej do innych alergenów (są to tzw. panalergeny). W takiej sytuacji dochodzi do ataku IgE do białka o zbliżonej budowie, na które potencjalnie do tej pory nie powstały "osobne" IgE.
Osoby uczulone na mleko krowie powinny uważać na inne mleka pochodzenia koziego czy owczego. Niekiedy rozwiązaniem mogą być "mleka / napoje roślinne" jak mleko sojowe, kokosowe, ryżowe.
Przykłady najczęstszych alergenów pokarmowych
Diagnostyka alergii pokarmowej
Diagnostyka alergii pokarmowych obejmuje w pierwszej kolejności zebranie dokładnego wywiadu, gdzie padają pytania m.in. o tło genetyczne i występowanie samej alergii pokarmowej oraz innych (np. AZS). Kolejno pomocne są badania krwi, gdzie bada się ilość eozynofilów (np. dla eozynofilowego zapalenia na tle alergicznym), całkowitą ilość IgE i określenie alergenozależnych IgE.
W sprawdzaniu alergii pokarmowych stosuje się alergenowe testy skórne skaryfikacyjne (na skórę przedramienia zakrapla się alergen w płynnej formie na drobne nacięcie na skórze).
Dla wyniku testów alergicznych istotne jest stosowanie leków przeciwhistaminowych, które mogą tłumić reakcję alergiczną, co wpływa na pojawienie się wyniku fałszywie ujemnego. Warto również wspomnieć, że niektóre alergeny, jak jajka czy mleko możemy sprawdzić samodzielnie wykonując test na alergię z apteki.
Szybkie wyeliminowanie określonych produktów może w znaczący sposób ograniczyć objawy alergii pokarmowej. Niekiedy przeprowadza się również próby prowokacyjne, które polegają na podaniu określonego "podejrzanego" alergenu i obserwację ewentualnie występujących symptomów. W tym przypadku określony produkt należy wykluczyć z diety na tydzień-2 tygodnie przed takim badaniem.
Leczenie alergii pokarmowej
Leczenie alergii pokarmowej polega na eliminacji alergenów z diety, która polega m.in. na uświadomieniu pacjentowi konieczności czytania składów kupowanych produktów, a także spożywania jedzenia "na wynos" czy w restauracji. Leki przeciwhistaminowe mogą przynieść częściową ulgę, szczególnie w zespole alergii jamy ustnej. Niekiedy stosuje się doustne glikokortykosteroidy w celu wyeliminowania cięższych objawów, łagodniejszym środkiem jest dimetynden (jeden z nielicznych do stosowania w objawach alergii pokarmowej). Osoby, które w ciężki sposób przechodzą spotkanie z alergenem powinny być zaopatrzone w ampułkostrzykawkę z adrenaliną na wypadek reakcji anafilaktycznej. W określonych przypadkach lekarz może zadecydować o odczulaniu. Innym pomocnym produktem w niektórych tolerancjach związanych ze wzmożoną wrażliwością na produkty obfitujące w histaminę są suplementy zawierające enzym DAO, który pomaga rozkładać histaminę - można je znaleźć w kategorii leki na nietolerancje pokarmowe bez recepty.
Osoby uczulone na określone alergeny powinny zwracać uwagę na składy gotowych produktów, gdzie mogą znajdować się śladowe ilości takich składników jak orzechy, seler, białko jaja kurzego.
Bibliografia
- Czernecki T., Targonski Z.(2002), Alergeny i alergie pokarmowe, Żywność Nauka Technologia Jakość, 9(1), 19-33
- Protasiewicz M., Iwaniak A., (2014) Alergie pokarmowe i alergeny żywności, BROMAT. CHEM. TOKSYKOL. – XLVII, 2014, 2, str. 237 – 242
- Pawliczak R., (2018) Alergologia - kompendium, Poznań: Termedia