Wapń i jego wpływ na organizm
Wapń jest jednym z makroelementów, bez których organizm nie mógłby prawidłowo funkcjonować. Jest podstawowym składnikiem kości i zębów. Dzięki niemu może zachodzić proces mineralizacji tkanki kostnej. Jony wapnia w organizmie są niezbędne również dla odpowiedniej pracy układu mięśniowo-nerwowego. Mają swój udział w przewodzeniu bodźców nerwowych, skurczu i rozkurczu naczyń krwionośnych, a także krzepnięciu krwi. Wapń wpływa na ciśnienie tętnicze i gospodarkę hormonalną.
Niedobory wapnia (hipokalcemia) zaburzają proces mineralizacji kości. Kiedy w spożywanych posiłkach brakuje wapnia, organizm zaczyna pobiera je właśnie z kości. U dzieci może rozwinąć się wówczas krzywica, a u dorosłych – osteoporoza. Kości tracą odpowiednią twardość i wytrzymałość. Stają się bardziej podatne na urazy i zniekształcenia. Przy znacznych niedoborach wapnia może pojawić się również drętwienie i mrowienie w palcach lub wokół ust. Pojawiają się skurcze mięśni. Może dojść także do zaburzenia pracy serca. Długotrwałe, ciężkie niedobory wapnia w organizmie mogą prowadzić do niewydolności serca, zmian skórnych i ciężkich zaburzeń neurologicznych.
Nie tylko niedobór wapnia jest niebezpieczny dla organizmu. Nadmiar tego pierwiastka (hiperkalcemia) może wystąpić jedynie wskutek przyjmowania zbyt dużych dawek leków lub suplementów. Rośnie wówczas ryzyko pojawienia się chorób sercowo-naczyniowych. U osób z kamicą nerkową mogą formować się nowe kamienie. Przy zbyt dużej podaży wapnia, może dojść również do zaburzenia wchłaniania z przewodu pokarmowego innych mikro- i makroelementów, takich jak chociażby magnez i żelazo.
Zapotrzebowanie na wapń
Zapotrzebowanie na wapń zmienia się w zależności od wieku i płci. Zgodnie z aktualnymi normami, zalecane spożycie tego pierwiastka wynosi:
- 700 mg/dobę u dzieci w wieku 1-3 lata,
- 1000 mg/dobę u dzieci w wieku 4-9 lat,
- 1300 mg/dobę u dziewcząt i chłopców w wieku 10-18 lat,
- 1000 mg/dobę u mężczyzn w wieku 19-50 lat,
- 1200 mg/dobę u mężczyzn mających powyżej 66 lat,
- 1000 mg/dobę u kobiet w wieku 19-50 lat,
- 1200 mg/dobę u kobiet mających powyżej 51 lat.
U kobiet w ciąży i karmiących piersią, zapotrzebowanie na wapń nie zmienia się. W okresie ciąży i laktacji gęstość kości ulega przejściowemu obniżeniu. Jest to zupełnie normalnie i fizjologiczne. Po porodzie lub po zakończeniu karmienia piersią, gęstość kości wraca do normy. Stan ten nie wymaga leczenia. Należy jednak zadbać o odpowiednią podaż wapnia z pokarmem. Najbogatszym źródłem wapnia jest mleko i przetwory mleczne (np. kefir, maślanka, jogurt naturalny). Spore ilości tego pierwiastka mają też ryby z puszki zawierające ości. Spośród warzyw, wapń można znaleźć przede wszystkim w szpinaku, jarmużu, rucoli i szczypiorku.
Głównym źródłem wapnia powinna być dieta. Dotyczy to nie tylko kobiet ciężarnych i karmiących piersią, ale wszystkich osób, niezależnie od wieku. 1 szklanka mleka to niespełna 300 mg wapnia. Spożywając 100 g migdałów dostarczamy do organizmu ok. 240 mg wapnia, a 100 g słonecznika – 130 mg wapnia. Pierwiastek ten najlepiej przyswaja się jednak z mleka i jego przetworów.
Wapń z mleka i przetworów mlecznych wchłania się na poziomie ok. 40%. Jest to najlepsze źródło wapnia. Osoby rezygnujące z przyjmowania produktów mlecznych są bardziej narażone na pojawienie się niedoboru.
Wapń zjonizowany
Ogromna ilość wapnia znajdująca się w organizmie, obecna jest w kościach. Zaledwie kilka procent tego pierwiastka znaleźć można w innych obszarach, m.in. we krwi. Część wapnia występująca we krwi to tzw. wapń zjonizowany. Jest to wolny wapń, niezwiązany z białkami, ani innymi cząsteczkami. Oznaczenie w surowicy wapnia zjonizowanego daje dość dobry obraz poziomu wapnia w organizmie. Prawidłowe wartości mieszczą się w zakresie 1,0-1,3 mmol/l (4-5,2 mg/dl).
Jony wapnia krążące we krwi są aktywne metabolicznie, podczas gdy wapń związany z albuminami i innymi cząsteczkami jest formą nieaktywną. Badanie poziomu wapnia zjonizowanego wykonuje się na czczo, z samego rana.
Kiedy warto sięgnąć po wapń w tabletkach?
Wapń jako lek lub suplement powinien być stosowany po konsultacji z lekarzem. Niebezpieczny jest bowiem nie tylko niedobór tego pierwiastka w organizmie, ale również jego nadmiar. Głównym wskazaniem do przyjmowania preparatu z wapniem jest profilaktyka i leczenie osteoporozy. Choć przeprowadzone dotychczas badania dały sprzeczne wyniki na temat skuteczności suplementacji wapnia u osób zagrożonych pojawieniem się osteoporozy, większość towarzystw naukowych i specjalistów zajmujących się tym schorzeniem, zaleca przyjmowanie leków z wapniem. Najczęściej rekomenduje się stosowanie dziennie 1200 mg wapnia.
Oczywiście najlepiej byłoby, gdyby wapń potrzebny do zachowania odpowiedniej gęstości mineralnej kości pochodził głównie ze spożywanych pokarmów. U części pacjentów może być to jednak dość trudne. Wraz z wiekiem pogarsza się wchłanianie składników odżywczych z przewodu pokarmowego. Problemem jest też częsta nietolerancja mleka, będącego najlepszym źródłem wapnia. W takich przypadkach, zaleca się przyjmowanie leku na osteoporozę z wapniem.
Na zawartość wapnia w przyjmowanych posiłkach warto zwracać uwagę zarówno u dzieci, jak i osób dorosłych. Jeśli zachodzi ryzyko pojawienia się niedoboru wapnia, również można rozważyć suplementację. Podawanie leku lub suplementu z wapniem zawsze warto skonsultować z lekarzem, aby upewnić się, że ma to uzasadnienie i jest bezpieczne dla konkretnego pacjenta.
Wapń może być stosowany również jako wspomaganie leczenia zespołu napięcia przedmiesiączkowego. Jego suplementacja pozwala złagodzić objawy pojawiające się w przebiegu PMS. Wapń stosowany jest jako wapno na alergię, jednak jego działanie w tym wskazaniu nie zostało udowodnione. Od wielu pokoleń, wapń jako lek lub suplement przyjmowany jest w celu zmniejszania dolegliwości wynikających z reakcji alergicznych i do niwelowania pokrzywki. Zgodnie z aktualną wiedzą, wapń nie posiada właściwości przeciwalergicznych i przyjmowanie go w celu łagodzenia objawów związanych z alergią nie ma podstaw naukowych.
Wapń – suplement czy lek?
Preparaty z wapniem dostępne są w postaci suplementów diety, leków i dietetycznych środków spożywczych specjalnego przeznaczenia żywieniowego. Suplementy diety, takie jak Vigalex Osteo, Calcium Krystaliczne i Calcenato, zaleca się przyjmować w celu wzbogacenia diety o wapń. Produkty te mają zaspokajać zapotrzebowanie organizmu na wapń, jeśli nie jesteśmy w stanie dostarczyć wystarczającej ilości tego pierwiastka z pożywieniem. Leki z wapniem Calperos 500, Calperos 1000 czy Calcium Gluconicum również mogą być stosowane profilaktycznie, gdy spożywane posiłki nie zapewniają odpowiedniej podaży wapnia. Po wapń jako lek należy sięgnąć zawsze, gdy pojawił się niedobór tego związku. Przy wystąpieniu hipokalcemii, pacjent powinien zażywać jedynie produkty lecznicze, które podlegają kontroli ilościowej i jakościowej.
Wapń lek zaleca się przyjmować również w celu wzmocnienia kości po długotrwałym okresie ich unieruchomienia po przebytym złamaniu, a także przy zaburzeniach wchłaniania tego pierwiastka. Najczęściej jednak, wapń jako lek stosuje się właśnie w leczeniu osteoporozy.
Wiele preparatów z wapniem ma w składzie również witaminę D. Ma to swoje uzasadnienie. Witamina D jest potrzebna, aby wapń mógł zostać wchłonięty z przewodu pokarmowego. Bez niej, przyjmując nawet wysokie dawki leków z wapniem, efektywność terapii może być niska. Z tego właśnie powodu, pacjentom przyjmującym wapń zaleca się stosować również odpowiednie dawki witaminy D3.
Preparaty wapnia najlepiej przyswajalne to te, które zawierają wapń w postaci soli organicznych, takich jak cytrynian wapnia, glukonian wapnia czy mleczan wapnia. Związek ten słabiej wchłania się z połączeń nieorganicznych, takich jak węglan wapnia. Cytrynian dostępny jest w suplemencie Solgar Wapń cytrynian z witaminą D. Glukonian znajdziemy natomiast w leku Calcium Gluconicum Farmapol. Przy wyborze konkretnego preparatu zwracajmy uwagę również na zawartość samego wapnia, a nie tylko jego soli. Przykładowo, Calperos 500 zawiera 500 mg węglanu wapnia, ale samego wapnia mniej – 200 mg. Calcium Gluconicum ma 500 mg glukonianu wapnia w 1 tabletce, ale samego pierwiastka jest 45 mg.
Wapń jako lek poprawia gęstość kości i ogranicza ryzyko złamań, będących konsekwencją osteoporozy. Warto przyjmować go częściej, ale w mniejszych ilościach niż zażyć jednorazowo dużą dawkę.
O czym pamiętać przyjmując wapń?
Wapń jest lepiej przyswajalny, jeśli przyjmuje się go w kilku dawkach w ciągu doby. Jest to korzystniejsze niż jednorazowe zażycie dużej ilości leku. Decydując się na preparat z węglanem wapnia należy pamiętać o konieczności stosowania go podczas posiłku lub bezpośrednio po nim. Cytrynian wapnia zaleca się przyjmować na czczo. Podczas suplementacji wapnia warto pamiętać również o tym, aby:
- nie stosować wapnia jednocześnie z magnezem lub żelazem – związki te ograniczają wchłanianie wapnia z przewodu pokarmowego,
- pacjenci z wrażliwym żołądkiem decydowali się raczej na glukonian wapnia i inne sole organiczne niż na węglan wapnia, który częściej powoduje działania niepożądane,
- podczas zażywania wapnia nie spożywać produktów bogatych w tłuszcz lub błonnik, ponieważ zmniejszają one przyswajalność wapnia,
- stosować go razem z witaminą D w celu zoptymalizowania wchłaniania,
- nie przyjmować dawek wyższych niż zalecane przez lekarza – stosowanie 2500 mg wapnia i więcej na dobę niesie ryzyko pojawienia się hiperkalcemii.
Wapń nie zmniejsza objawów alergii i nie jest skutecznym środkiem przeciwalergicznym. Warto go natomiast przyjmować w celu zapobiegania i leczenia osteoporozy, szczególnie wtedy, gdy pacjent nie przyjmuje wystarczającej ilości tego pierwiastka z pożywieniem. Niedobór wapnia jest równie szkodliwy co jego nadmiar. Głównym źródłem wapnia zawsze powinna być dieta, a dopiero przy ograniczonej podaży wapnia z posiłków, zaleca się stosowanie odpowiednich leków z wapniem. Przy wyborze preparatu, warto zwrócić uwagę na sól wapnia, jego zawartość w pojedynczej dawce, a także postać leku. Podczas suplementacji wapnia nie zapominajmy o przyjmowaniu witaminy D, która jest konieczna dla optymalnego przyswajania tego pierwiastka z przewodu pokarmowego.
Bibliografia:
- Normy żywienia dla populacji Polski i ich zastosowanie, redakcja: Jarosz M., Rychlik E., Stoś K., Charzewska J., Państwowy Zakład Higieny, 2020.
- Dytfeld J., Horst-Sikorska W., Ciąża, laktacja a gęstość mineralna kości, Ginekol Pol, 2010, 81, 926-928.
- Tałałaj M., Bogołowska-Stieblich A., Wapń i układ krążenia – korzyści i zagrożenia, Forum Medycyna Rodzinnej, 2019, tom 13, nr 3, 109-115.