Osteoporoza (zrzeszotnienie kości) — co to jest i kogo dotyczy
Osteoporoza (niegdyś zrzeszotnienie kości) to choroba metaboliczna związana bezpośrednio z układem kostnym, gdzie dochodzi do obniżenia masy kostnej wraz ze zmianami w ich strukturze. Co zmienia się w tzw. architekturze kości? Występują zaburzenia beleczkowatej mikroarchitektury, co wiąże się ze zwiększoną kruchością i ryzykiem uszkodzenia. Nie wątpliwie zmiany w strukturze wpływają niekorzystnie na ich wytrzymałość - osteoporoza predysponuje do różnego rodzaju niekorzystnych zmian jak złamania kości. W pewnym stopniu osteoporoza to kobieca choroba, która pojawia się w okresie przekwitania i po niej. Dotyczyć może również mężczyzn, którzy stosują steroidoterapię (doustną, badania nie potwierdzają wpływu wziewnej na spadek masy kostnej i wzrosty ryzyka złamań niskoenergetycznych). Złamania niskoenergetyczne, czyli osteoporotyczne to złamania gdzie dochodzi do złamań, które normalnie by nie wystąpiły przy właściwej strukturze i gęstości kości. Wśród czynników predysponujących do choroby wymienia się wiek - powyżej 65 lat i okres pomenopauzalny. Choroba ta dotyczy także dotyczy osób w podeszłym wieku (osteoporoza starcza, gdzie kobiety w stosunku do mężczyzn chorują jak 2:1).
W przypadku osteoporozy dochodzi do licznych zmian w obrębie tkanki kostnej, gdzie wyróżnia się proces demineralizacji kości. Warto zwrócić uwagę, że występowanie osteomalacji (zmniejszonej mineralizacji kości) nie świadczy jednoznacznie o osteoporozie. Jest ona przede wszystkim związana z niedoborem witaminy D.
Jak przebiega osteoporoza?
Dla osteoporozy charakterystyczny jest również jej przebieg - przez długi czas nie daje o sobie żadnych objawów, które mogłyby wskazywać na osłabioną strukturę kości. Pierwszym objawem są zwykle złamania kości na tle zmiany w ich strukturze, gdzie do złamania dochodzi w wyniku przyłożenia proporcjonalnie małej siły w porównaniu do takiego złamania u osób bez osteoporozy. Są to tzw. osteoporotyczne złamania kości.
Złamania osteoporotyczne
Do złamań osteoporotycznych może dojść w wyniku w wyniku pozornie niegroźnego upadku, ale również podczas schylania się, podnoszenia ciężarów. Najczęstsze złamania osteoporotyczne to urazy w obrębie bliższego odcinka kości udowej, złamania nadgarstka czy kręgów kręgosłupa. Niekiedy złamania nadgarstka mogą świadczyć o wcześniejszej dewastacji kości i powinny rozpocząć szlak diagnostyczny (najlepiej wykluczający) osteoporozę wtórną. Wiele leków może zwiększać ryzyko wystąpienia tych złamań kostnych.
TRZY główne złamania osteoporotyczne: złamania trzonów kręgowych, złamania bliższego końca lub szyjki kości udowej, złamania bliższej części kości ramiennej oraz złamania dystalnej części przedramienia.
Osteoporoza i jej rodzaje (typy)
Niezależnie od przyczyny spadku gęstości kości istotna jest zależność:
Kości o mniejszej gęstości mineralnej, to zwiększone ryzyko wystąpienia złamań.
W literaturze medycznej można zetknąć się z następującym podziałem:
- osteoporoza pierwotna to ponad 90% przypadków, gdzie wyróżnić można idiopatyczną osteoporozę młodzieńczą (występuje rzadko) oraz osteoporozę dorosłych (wśród przyczyn wymienia się wczesną menopauzę, uzależnienie od papierosów/alkoholu). Wyróżnia się tutaj typ I i II (opisane poniżej)
- osteoporoza wtórna (poniżej 10%), która związana jest z długim unieruchomieniem, wzmożonym wydzielaniem kortyzolu (na skutek długotrwałej steoroidoterapii), nadczynnością tarczycy, przewlekłym leczeniu heparyną czy cukrzycą bądź niedożywieniem. Na ten typ osteoporozy mogą również zachorować dzieci (wśród przyczyn wymienia się problemy endokrynologiczne, hiperkortyzolemia, zespół złego wchłaniania, choroby nerek, wrodzona łamliwość kości, zespół Marfana).
Warto również przyswoić osobne pojęcie, które funkcjonuje obok osteoporozy, ale nie jest to jej synonim! Mowa o osteopenii, gdzie również wyróżnia się obniżoną gęstość kości. Poprzedza ona osteoporozę.
Osteoporoza postmenopauzalna i starcza
Wiele osób może zastanawiać się dlaczego osteoporoza występuje po menopauzie? Wiąże się to z bezpośrednią gospodarką estrogenową kobiet. Niedobór żeńskich hormonów płciowych pobudza aktywność osteoklastów, obniża z kolei osteoblastów, a w moczu i surowicy rośnie ilość wapnia i fosforanów nieorganicznych. Jak łatwo można się domyśleć okres menopauzy to zdecydowany spadek estrogenów.
W literaturze medycznej można spotkać się z pojęciem pierwotna i wtórna osteoporoza. Wśród osteoporozy pierwotnej dorosłych wymienia się 2 typy:
- typ I osteoporozy (o. postmenopauzalna, przedstarcza), która dotyka prawie wyłącznie kobiet w wieku 40-70 lat. W tym typie osteoporozy dochodzi do zmian w obrębie warstwy gąbczastej. Złamania charakterystyczne dla tego typu "zrzeszotnienia" to złamania trzonów kręgów, dystalnej części kości promieniowej.
- typ II osteoporozy (o. starcza) związana z wiekiem (70. roku życia i więcej), zmiany zachodzą w warstwie zbitej + gąbczastej. W ich przypadku najczęściej dochodzi do złamań proksymalnej części kości udowej, ramiennej i promieniowej, a także trzonów kręgów. W tym typie znajdziemy również więcej chorujących mężczyzn.
Na osteoporozę starczą kobiety chorują dwa razy częściej niż mężczyźni.
Osteoporoza - objawy
W trakcie osteoporozy występują bóle kostne, zwykle związane ze zmianami w odcinku piersiowym, lędźwiowym (tzw. lumbago) kręgosłupa. Oprócz tego rośnie ryzyko złamań innych kości, garbienie się (na skutek zmian w kręgach) i dochodzi niekiedy do objawu choinkowego (fałdy skóry układają się w charakterystyczny kształt). Ból odcinka lędźwiowego czy piersiowego nie jest charakterystyczny dla osteoporozy i może być pomylony z zapaleniem korzeni nerwowych. Inne objawy osteoporozy obejmują spadek wzrostu, kifozę klatki piersiowej z pochyleniem głowy do przodu.
Jeśli u chorego wystąpił epizod kompresyjnego złamania kręgu, to ryzyko kolejnych złamań wzrasta 5-7 razy. Utrata wzrostu powyżej 3,8 cm względem największej wysokości ciała sugeruje złamania kompresyjne kręgów.
Osteoporoza - diagnostyka i badania
Jak powinien wyglądać proces diagnostyczny osteoporozy? Składają się na niego m.in. podstawowy wywiad lekarski, jak również badania - te bardziej ogólne z krwi czy moczu jak również typowe dla samej choroby jak sprawdzenie gęstości kośćca, czyli densytometria. Badanie densytometryczne pozwala na pomiar masy kostnej oraz badanie obrazowe struktury kości.
Zależnie od wieku badania densytometryczne wykonuje się względem różnych kości (badania kości przedramiennej nie są do końca współmierne):
- osoby do 65 roku życia - odcinek lędźwiowy,
- osoby po 65 roku życia - najbliższy odcinek kości udowej.
W przebiegu badan związanych z gęstością kości wyznacza się współczynnik T-score, który pozwala porównać gęstość mineralną kości.
Badania diagnostyczne w kierunku osteoporozy obejmują poza densytometrią m.in.:
- wywiad lekarski (pytania o występujące bóle kostne, zmianę w wysokości ciała, przyjmowane leki, spożywanie alkoholu, obciążenia rodzinne, nikotynizm),
- badania fizykalne, gdzie ocenia się kształt kręgosłupa (np. występowanie kifozy piersiowej), bolesność opukową,
- badania laboratoryjne - OB, morfologia, glukoza, wapń, fosfataza, kreatynina, gamma-GT, AspAT, THS, badanie ogólne moczu
- badania radiologiczne w obszarze odcinka piersiowego i lędźwiowego.
W szczególnych przypadkach przeprowadza się również biopsję tkanki kostnej.
Osteoporoza — przyczyny i czynniki ryzyka
Wraz z wiekiem zmienia się gęstość kości (tkanki kostnej określanej jako bone mineral density - BMD) - szczyt zostaje osiągnięty w wieku 30-35 lat. Kolejno każdego roku struktura tkanki kostnej ulega stopniowemu rozrzedzeniu.
Nasilenie utraty masy kostnej rozpoczyna się na 2-3 lata przed ostatnia miesiączką, a jej spadek nieco wyhamowuje po 3-4 latach od skończonej menopauzy.
Poza tym z wiekiem rośnie ryzyko upadków, co spowodowane jest gorszym poczuciem równowagi, zawrotami głowy, stosowaniem leków nasennych, które mogą zwiększyć szanse na uraz kostny. Dlatego złamaniom szyjki kości udowej nie ulegają młode osoby - wręcz przeciwnie - starsze, o słabszych kościach często z dodatkowymi dolegliwościami.
Osteoporoza to nie tylko kwestia wieku, stosowanie niektórych leków czy używek ma na jej wystąpienie ogromny wpływ. Istotnymi lekami mogącymi mieć wpływ na wystąpienie osteoporozy jest metotreksat, tamoksyfen, leki przeciwpadaczkowe, antagoniści witaminy K, T3 i T4 hormony tarczycy, sole litu.
Jakie są zatem czynniki ryzyka dla osteoporozy? Nie jest to jedynie wiek, ale znaczenie ma również płeć, niskie BMI, steroidoterapia (w tym przypadku postać doustne, która trwa 3 miesiące i dłużej), nałogi (alkohol, papierosy). Nie bez znaczenia jest rodzinna historia na temat osteoporotycznych złamań wśród kobiet i idące za tym predyspozycje genetyczne, choroby współistniejące jak nadczynność tarczycy czy przytarczyc.
Jak pokazują dane medyczne córki kobiet, których dotknęło osteoporotyczne złamanie wykazują nieco mniejszą gęstość kości względem ich matek bez historii takich złamań.
Ograniczona aktywność fizyczna nie wpływa korzystnie na stan i jakość kości, podobnie jak ograniczona w jony wapnia i białko dieta czy ilość witaminy D. Wśród innych czynników wymienia się polimorfizm genu dla receptora witaminy D, szybkość dojrzewania płciowego, a nawet banalne (oczywiście nadmierne) picie kawy. Oprócz tego to rasa biała i żółta predysponuje do "zrzeszotnienia kości".
Przedwczesna menopauza, osteoporoza po chemioterapii czy owariektomia (usunięcie jajników) przyczynia się do wcześniejszego wystąpienia osteoporozy.
Leczenie osteoporozy
Idealne leczenie farmakologiczne powinno zostać wprowadzone przy na długi czas przed pierwszym osteoporotycznym złamaniem, szczególnie jeśli dotyczy to złamania szyjki kości udowej. Typowe leki na osteoporozę to głównie produkty lecznicze dostępne na receptę. Wśród nich wymienia się:
- bisfosfoniany,
- ranelinian strontu,
- denozumab (rodzaj przeciwciała monoklonalnego, który powoduje wzrost gęstości mineralnej kości),
- raloksyfen.
W kwestii leczenia osteoporozy dostępna jest spora pula leków, niektóre z nich to leczenie hormonalne jak np. kalcytonina (wyżej niewymieniona).
Niezbędnym elementem leczenia osteoporozy jest właściwa podaż jonów wapnia i witaminy D.
Jeśli osteoporoza związane jest z niedostateczną podażą wapnia i witaminy D zaleca się odpowiednie uzupełnienie za pomocą leków jak Calperos, Vigantol w kroplach, Vigantoletten, Calcium Sanosvit. Oprócz tego osteoporoza wtórna obejmuje leczenie przyczyn sprzyjających osteoporozie.
Zobacz preparaty wapnia w Aptece Galen oraz produkty na mocne kości!
Pytania i odpowiedzi — osteoporoza
Osteoporoza może być dla wielu osób chorobą nie do końca zrozumiałą, dlatego poniżej zebraliśmy jedne z częściej zadawanych pytań związanych z tą chorobą.
Na czym polega profilaktyka osteoporozy?
Zaliczyć można do niej zaprzestanie palenia, unikanie nadmiernego spożycia alkoholu, regularne ćwiczenia mające na celu wzmocnienie kości. Warto również wprowadzić do diety odpowiednie ilości jonów wapnia i witaminy D. Poza tym jedną z podstaw profilaktyki są regularne badania, szczególnie, że osteoporoza wykazuje istotny związek z okresem po przekwitaniu u kobiet.
Czy jest związek między menopauzą i osteoporozą?
Tak, zmniejszona produkcja estrogenów wiąże się ze zmianami strukturalnymi w obrębie tkanki kostnej. Nie oznacza to jednak, że każda kobieta po menopauzie zachoruje na osteoporozę. To choroba wieloczynnikowa, gdzie istotną rolę odgrywają żeńskie hormony płciowe. Menopauza jednak zauważalnie wpływa na współczynnik gęstości mineralnej kości. Warto jednak pamiętać, że osteoporoza nie występuje tylko u kobiet po menopauzie - związana jest ona m.in. z wiekiem.
Czy osteoporoza zwiększa ryzyko wystąpienia złamań?
Na skutek obniżenia gęstości mineralnej kości, dochodzi do osłabienia ich struktury, co objawia się zwiększoną podatnością na złamania. W osteoporozie dochodzi do tzw. złamań osteoporotycznych zwanych jako niskoenergetyczne.
Jakie są objawy osteoporozy?
Mogą występować bóle kostne (szczególnie w odcinku piersiowym i lędźwiowym - osteoporoza jest chorobą kości), zwiększa się ryzyko złamań, które mogą prowadzić do kolejnych złamań jak również grozić niepełnosprawnością.
Co (nie) pomaga w osteoporozie?
Z pewnością nie pomaga palenie papierosów i picie alkoholu. Pomóc może uwolnienie się od tytoniowego nałogu i zaprzestanie od codziennego picia alkoholu. Warto również przyjrzeć się prowadzonej diecie, która powinna być zrównoważona pod względem spożywanej witaminy D czy K, a także jonów wapnia względem ilości fosforanów, których jest coraz więcej w żywności.
Czy osteoporoza ma szansę wyleczenia domowymi sposobami?
To choroba metaboliczna, postępująca. Nie można jej wyleczyć domowymi sposobami. Większość leków znacząco spowalnia jej rozwój.
Czy osteoporoza jest dziedziczna?
Ryzyko zachorowania może wiązać się z podłożem genetycznym.
Czy złamania szyjki kości udowej są charakterystyczne dla osteoporozy?
Ten rodzaj występuje przede wszystkim u osób starszych, które w sporym stopniu padają również ofiarami osteoporozy.
Czy zwiększona suplementacja witaminy D jest potrzebna?
Zależy to od podłoża choroby. W przypadku postaci pierwotnej przeważający wpływ mogą mieć zaburzenia gospodarki estrogenowej. Osteoporoza wtórna czy osteopenia może wiązać się z niedostatecznym przyjmowaniem witaminy D. O dodatkowej suplementacji wapnia i witaminy D w leczeniu osteoporozy decyduje lekarz.
Jakie są składniki istotne dla metabolizmu kości i ich wytrzymałości?
Z pewnością należy wymienić tutaj fosfor, wapń, witaminę D, a także białko, które stanowi ważny element w syntezie kolagenu. Istotną rolę odgrywa również witamina K, magnez. U kobiet pomocne w pewnym okresie życia jest spożywanie izoflawonów sojowych o estrogennych właściwościach.
Jakie leki stosuje się w leczeniu osteoporozy?
Istnieje kilka grup leków na receptę, które są stosowane w tej chorobie, wymienia się tutaj bisfosfoniany (np. alendronian, kwas ibandronowy, kwas zolendronowy), a także inne leki omówione w części "leczenie osteoporozy".
Czy stosowanie niektórych leków może pogorszyć stan kości?
Tak, są leki, które niekorzystnie wpływają na metabolizm kostny. Są to doustne sterydy (stosowane w reumatoidalne zapalenie stawów), leki przeciwpadaczkowe i inne.
Bibliografia
- Khot, A., Polmear, A., Steciwko, A., Stricker, A., Szetela, B., & Wencka, B. (2019). Standardy medyczne w praktyce lekarza rodzinnego. Wrocław: Edra Urban & Partner.
- Clark, M., Kumar, P., Lukas, W., Szetela, B., & Szymczak, A. (2018). Kumar & Clark diagnostyka i terapia w praktyce lekarskiej. Wrocław: Edra Urban & Partner.
- Hahn, J., Skoczyńska, A., & Starczewska, A. (2015). Checklist choroby wewnętrzne. Wrocław: MedPharm Polska.
- Latkowski, B., Lukas, W., & Godycki-Ćwirko, M. (2017). Medycyna rodzinna. Warszawa: Wydawnictwo Lekarskie PZWL.
