Co to jest zwyrodnienie stawów?
Zwyrodnienie stawów (choroba zwyrodnieniowa stawów, ang. osteoarthritis) to schorzenie, w wyniku którego dochodzi do uszkodzenia struktur stawowych i upośledzenia funkcji stawów maziówkowych (częściej dystalnych). Zmianom tym towarzyszy ból (zwany niekiedy bólem zwyrodnieniowym), a niekiedy również zniekształcenia w obrębie stawu (np. opuchnięcie stawu). Wszelkie niekorzystne zmiany w strukturze stawów wiąże się bezpośrednio z jego obniżoną sprawnością, co znacząco wpływa na pogorszenie się jakości życia i ograniczenie zakresu ruchowego.
Co ulega uszkodzeniu w chorobie zwyrodnieniowej stawów?
W chorobie zwyrodnieniowej stawów obserwuje się przede wszystkim uszkodzenie chrząstki stawowej, której zadaniem jest amortyzowanie wstrząsów i zapobieganie ścieraniu się kości. Ulega ona zwyrodnieniu z odczynowym wytworzeniem nowej tkanki kostnej na obrzeżach szpary stawowej. Kolejno choroba atakuje także inne struktury np. torebkę stawową, więzadła, mięśnie. Oprócz tego chrząstka ulega ścieńczeniu i włóknieniu, przez co traci swoje amortyzujące właściwości.
Pierwotne i wtórne zwyrodnienie stawów
Wyróżniamy pierwotną chorobę zwyrodnieniową stawów (jej przyczyna nie jest poznana) oraz wtórną jej postać (znane konkretne przyczyny). Choroba zwyrodnieniowa stawów może dotykać wszystkich stawów, jednak najczęściej spotykane jest:
- zwyrodnienie stawu kolanowego,
- zwyrodnienie stawu biodrowego,
- z. dalszych i bliższych stawów międzypaliczkowych rąk,
- z. odcinka szyjnego i lędźwiowego kręgosłupa,
- z. stawu śródręczno-paliczkowego (kciuka).
Czytaj także: Zapalenie stawów - przyczyny, objawy, leczenie
Przyczyny zwyrodnienia stawów
W rozwoju choroby istotne znacznie ma nadmierne przeciążenie stawów. Może do niego dochodzić m.in. w wyniku powtarzających się dużych i nagłych obciążeń stawu. Wpływ mogą mieć także zmiany w budowie i składzie chrząstki stawowej oraz innych elementów stawu.
Częstość występowania zwyrodnień stawów wzrasta wraz z wiekiem. Jest to najpowszechniej występująca dolegliwość w obrębie stawów. Zmiany zwyrodnieniowe stwierdza się u ponad 80% osób po 55. roku życia - część z nich może nie dawać żadnych objawów klinicznych.
Jakie są czynniki ryzyka zwyrodnienia stawów?
Istotne predyspozycja w kierunku tej choroby (niestety) jest zapisana w genach. Oprócz tego na znaczeniu ma wiek pacjenta, masa ciała (szczególnie w aspekcie nadwagi i otyłości), dotychczasowe problemy ze stawem (np. zaleczony staw po urazie z młodości). Poniżej wymieniliśmy jedne z głównych czynników ryzyka dla zwyrodnienia stawowego:
- Wiek powyżej 40 (50) lat - zależnie od źródeł,
- Płeć żeńska — kobiety chorują częściej niż mężczyźni, a objawy nasilają się szczególnie po menopauzie,
- Nadwaga i otyłość — nadmierna masa ciała najczęściej prowadzi do zwyrodnienia stawu kolanowego lub stawu biodrowego,
- Złamania i nieprawidłowe zrośnięcie się kości,
- Zmiany organiczne w obrębie stawu - pierwotne (wrodzona dyspalzja określonych tkanek stawu, a także wtórne jak osłabiony i niestabilny staw po wypadku)
- Osłabienie mięśni mając znaczenie dla stabilizacji stawu, jego płynności działania,
- Wykonywanie ciężkiej pracy fizycznej i obciążającej stawy, czynniki zawodowe (wykonywany zawód, np. u tancerzy częściej obserwuje się zwyrodnienie stawów skokowych, natomiast u operatorów młotów pneumatycznych — zwyrodnienie stawów barkowych i łokciowych,
- Czynniki genetyczne (szczególnie w przypadku zwyrodnienia kolan i stawów rąk).
Objawy choroby zwyrodnieniowej stawów
W przebiegu zwyrodnienia stawowego pacjenci stykają się z typowymi objawami stanu zapalnego (wzrost ciepłoty w miejscu zapalenia, zaczerwienienie, obrzęk, ból i upośledzone funkcjonowanie). Charakterystyczne i typowe objawy, jakie występują w przebiegu choroby zwyrodnieniowej stawów to:
- Ból stawu/stawów — na początku choroby pojawia się jedynie podczas wykonywaniu ruchu w stawie, ustępuje podczas spoczynku; ból jest najsilniejszy podczas pierwszych ruchów po wcześniejszym okresie bezruchu (np. po przebudzeniu o poranku); w zaawansowanym stadium choroby ból może występować także w okresie spoczynku i w nocy; nasilenie dolegliwości bólowych wiążą się bezpośrednio z aktywnością
- Sztywność stawów po okresie bezruchu — jest krótkotrwała, trwa zazwyczaj poniżej 30 minut, najczęściej pojawia się rano tuż po przebudzeniu
- Ograniczenie możliwości i zakresu ruchu stawu
- Zniekształcenie stawu i poszerzenie obrysów kostnych — charakterystycznym i częstym objawem, w szczególności postaci pierwotnej choroby zwyrodnieniowej stawów są tzw. guzki Heberdena. Są to narośla kostne, umiejscowione w stawach międzypaliczkowych dalszych, po stronie grzbietowej dłoni. Najczęściej nie są przyczyną silnego bólu, natomiast mogą w znacznym stopniu utrudniać wykonywanie codziennych czynności, ze względu na deformację dłoni.
- Występowanie wysięku w stawie (kolanowym)
- Obrzęki kostne
- Ból podczas ucisku stawu
- Trzeszczenia w stawie.
Choroba zwyrodnieniowa stawów - objawy (grafika podsumowująca)
Leczenie choroby zwyrodnieniowej stawów
Brak dostępnego leczenia przyczynowego zwyrodnienia stawów sprawia, że w terapii tego schorzenia stosuje się m.in. leczenie (farmakologiczne) objawowe. Jego celem jest przede wszystkim zmniejszenie bólu, a także zachowanie funkcji stawu. Oprócz tego istotne są metody niefarmakologiczne, w szczególności ćwiczenia pozwalające odzyskać (częściowo lub całościowo) ograniczenie w ruchomości stawu, poprawę jego funkcjonowania.
Pierwszym i podstawowym krokiem przed rozpoczęciem leczenie jest minimalizacja lub całkowite usunięcie czynników ryzyka, które przyczyniły się do powstania choroby (np. redukcja masy ciała). W terapii tego schorzenia można wyróżnić metody niefarmakologiczne oraz farmakologiczne.
Metody (leczenie) niefarmakologiczne
Na niektóre czynniki, powodujące chorobę zwyrodnieniową mamy wpływ i możemy ich unikać. Oto proste kroki, które mogą zmniejszyć ryzyko wystąpienia choroby i zminimalizować dolegliwości u osób już chorujących.
- Redukcja masy ciała — zbyt duża masa ciała to jeden z głównych czynników ryzyka choroby zwyrodnieniowej. Schudnięcie (czasem nawet utrata kilku kilogramów), pozwala na spowolnienie postępu choroby, a także zmniejszenie obciążenia stawów i związanego z tym bólu.
- Odciążenie chorych stawów — w tym celu należy unikać pozycji i czynności, które mogą obciążać dotknięte chorobą zwyrodnieniową stawy (np. kucanie, klęczenie przy zwyrodnieniu kolan); dodatkowo pomocne mogą okazać się też kule, chodziki czy też laski, odciążające stawy i ułatwiające poruszanie się.
- Zewnętrzna stabilizacja stawu z wykorzystaniem opasek stawowych, ortez, wkładek absorbujących wstrząsy i/lub stosowanie dodatkowej podpory ciała w postaci laski, kul ortopedycznych.
- Włączenie do codziennego życia aktywności fizycznej — odpowiednio dobrane do pacjenta ćwiczenia fizyczne pozwalają na utrzymanie sprawności i zwiększają zakres ruchu w stawie (szczególnie zalecane jest pływanie i jazda na rowerze, która w nieznaczny sposób obciąża stawy). Osoby, które ćwiczą, mają mniej dolegliwości bólowych, co znacznie poprawia ich jakość życia.
- Kinezyterapia, czyli rehabilitacja ruchowa, są to ćwiczenia wykonywane pod okiem i na zlecenie fizjoterapeuty. W trakcie zajęć rehabilitacyjnych wykorzystuje się różne techniki i akcesoria do ćwiczeń. Regularne i poprawne wykonywanie ćwiczeń prowadzi do zmniejszenia bólu, poprawie zakresu ruchomości w stawie. Jakie ćwiczenia może zlecić fizjoterapeuta do samodzielnego treningu w domu? Są to m.in. ćwiczenia izometryczne, w przebiegu, których wzmacnia się mięśnie bez zmian w ich długości. W praktyce to ćwiczenie mięśni bez angażowania stawu objętego zwyrodnieniem.
- Fizykoterapia — najczęstszymi zabiegami z zakresu fizykoterapii są zabiegi z dziedziny elektroterapii (zabiegi z wykorzystaniem prądu, w granicach tolerancji czuciowej), laseroterapii.
- Kinesiotaping to tzw. plastrowanie dynamiczne, które wykorzystuje działanie sensoryczne plastra (nie zawiera ona żadnych substancji łagodzących ból). Metoda ta pozwala na szybką regenerację, lepsze krążenie limfy a także zmniejszone odczuwanie bólu poprzez receptory położone w skórze. W pewnym stopniu daje efekty masażu limfatycznego, a także wspiera mięśnie, pracę stawów odpowiednio zwiększając zakres ich ruchu.
Leczenie farmakologiczne z użyciem NLPZ
Leki na ból stawów to przede wszystkim te z grupy NLPZ (niesteroidowe leki przeciwzapalne). Ta grupa leków znajduje szerokie zastosowanie w łagodzeniu dolegliwości bólowych i stanu zapalnego w przebiegu choroby zwyrodnieniowej stawów. Zależnie od potrzeb czy preferencji pacjenta dostępne są w postaci doustnej (np. tabletki, kapsułki, saszetki do rozpuszczenia), a także z postaci miejscowej jak maści, żele, kremy, aerozole na bóle stawowe do stosowania na skórę. W niektórych bólach zwyrodnieniowych o charakterze łagodnym środkiem przeciwbólowym może być również paracetamol - lek ten nie posiada komponenty przeciwzapalnej!
Zależnie od charakteru NLPZ stosuje się zarówno w stanach przewlekłych, zaostrzeniach zwyrodnienia stawowego.
| leki (tabletki, maści) przeciwbólowe i przeciwzapalne stosowane w łagodzeniu dolegliwości zwyrodnień stawowych |
| substancja czynna |
doustne |
do stosowania miejscowego |
| diklofenak |
Voltaren Express forte 25mg |
Voltaren MAX żel, Dilkry aerozol, plastry Itami / Olfen Patch |
| ketoprofen |
Ketonal 25 i 50 mg |
na receptę |
| deksketoprofen |
Dexak 25 mg tabletki i saszetki |
brak |
| ibuprofen |
Ibuprom RR MAX tabletki |
Ibuprom Sport żel, Dolgit krem |
| naproksen |
Aleve tabletki |
Naproxen Hasco 10% żel, Opokan Actigel żel |
| etofenamat |
brak |
Difortan żel, Traumon żel / aerozol, Etodal żel |
| meloksykam |
Opokan / Mel tabletki |
brak |
Tabela. Środki na zwyrodnienie stawów - leki bez recepty z grupy NLPZ
Więcej na temat leków z grupy NLPZ przeczytasz tutaj: NLPZ - wskazania, działanie, skutki uboczne
Maści/ żele chłodzące i rozgrzewające
W maściach rozgrzewających najczęściej stosowanym składnikiem aktywnym jest kapsaicyna (pozyskiwana z owoców pieprzowca, popularnie znanego jako papryka chili); natomiast składnikiem chłodzącym w tego typu preparatach zazwyczaj jest mentol.
Alternatywą dla maści/kremów i innych mazideł są okłady (kompresy) żelowe ciepło-zimno, które zależnie od przygotowania będą chłodzić staw lub go ogrzewać.
Preparaty wspomagające stawy i chrząstkę stawową
W składzie zawierają najczęściej glukozaminę, kolagen (np. 4Flex saszetki), witaminę C (niezbędny składnik podczas procesu syntezy kolagenu w organizmie człowieka), kwas hialuronowy, chondroitynę. Preparaty na stawy przede wszystkim wspomagają zachowanie funkcji chrząstki stawowej, wzmacniając i odbudowując jej strukturę. Polecane do stosowania zapobiegawczo, zanim pojawią się zmiany zwyrodnieniowe w obrębie stawów oraz jako produkty wspomagające u chorych ze zdiagnozowaną chorobą zwyrodnieniowa.
Choroba zwyrodnieniowa i zioła
Dla łagodzenia niektórych zmian pomocne są również zioła i pozyskiwane z nich substancje. Co z ziół pomaga na stawy? Jednym z wielu przykładów może być lek skupiający się na olejowej frakcji awokado i oleju sojowego (Piascledine - lek ten wykazuje działanie przeciwzapalne). Inną często stosowaną rośliną w przypadku zwyrodnień stawu jest diabelski pazur np. tabletki Reumaherb (obecny również w postaci maści), alternatywnie Reumaphyt, a także ostryż długi, czyli kurkuma i jej składnik aktywny - kurkumina. Znaczenie ma również imbir (będący składnikiem suplementów diety wspierających stawy), wiązówka, kora wierzby.
Leczenie uzupełniające lekami na receptę
Oprócz wspomnianych wyżej preparatów dostępnych bez recepty lekarz może zalecić także inne leki, które dostępne są wyłącznie na receptę. W ich składzie mogą występować wspomniane wcześniej substancje lecznicze, jednak w wyższych dawkach lub stężeniach, a także inne leki, dostępne wyłącznie z przepisu lekarza. W określonych stanach lekarz może zalecić leki miorelaksacyjne jak tolperizon, tyzanidynę, baklofen, metokarbamol. Należy jednak zwrócić uwagę, że część tych leków może upośledzać zdolność prowadzenia pojazdów ze względu m.in. na działanie ośrodkowe.
Iniekcje dostawowe (na receptę)
Zastrzyki dostawowe wykonywane są ze sterydów, a także kwasu hialuronowego. Iniekcje ze sterydu wykorzystuje się w zwyrodnieniu kolan(a) m.in. gdy przebiega z wysiękiem. Innym rozwiązaniem są zastrzyki dostawowe z hialuronianem, które u osób z wyrodnieniem stawu kolanowego stosuje się 1 raz w tygodniu przez okres kilku tygodni.
Efekt steroidów może trwać do dwóch miesięcy, gdzie z kwasu hialuronowego nawet do pół roku.
Oprócz tego w łagodzeniu bólu zwyrodnieniowego wykorzystuje się tzw. "blokadę stawu". Ta ortopedyczna metoda opiera się również na ostrzyknęciu stawu z ogniskiem zapalnym odpowiednimi substancjami. Na taki zastrzyk składają się 2 substancje tj. znieczulająca jak lidokaina i sterydowa np. betametazon. W efekcie tego zmniejsza się stan zapalny i dolegliwości bólowe.
Leczenie operacyjne zwyrodnienia stawów
W przypadku gdy wspomniane wyżej metody leczenia nie są skuteczne, a ból jest na tyle silny, że utrudnia lub uniemożliwia pacjentowi normalne, codzienne funkcjonowanie, stosuje się leczenie operacyjne. W tym celu wykorzystuje się różne metody m.in.:
- artroskopię, czyli usuwanie zmian zapalnych i zniszczonych tkanek.
- endoprotezoplastykę — wycięcie i wymiana uszkodzonych powierzchni stawu na endoprotezę (metalową, plastikową), która ma przejąć funkcje zniszczonych elementów (np. gdy występuje zwyrodnienie stawów kolanowych).
Zwyrodnienie stawowe — badania i diagnostyka
Podstawą każdej diagnostyki jest wywiad lekarski. Jakich pytań możemy spodziewać się od lekarza? Chociażby o rodzaj bólu - jego intensywność, czy jest związany z poruszaniem się, czy wystąpił uraz stawu, jaką pracę wykonujemy na co dzień.
Zwykle badania krwi w diagnostyce zwyrodnień stawowych nie są szczególnie wykorzystywane. Dlaczego? Bardzo często wykładnik stanu zapalnego jak OB jest prawidłowy. Z kolei poziom CRP może zauważalnie wzrosnąć.
Jednym z podstawowych badań obrazowych jest wykonanie zdjęcia rentgenowskiego. Co może pokazać RTG stawu? Zmiany w obrębie stawu jak zwężenie szpary stawowej, obecność zwapnień pod chrząstką + obecność osteofitów (kostnienie śródchrzęstne). Innym rozwiązaniem jest rezonans magnetyczny MRI, gdzie widoczne są wczesne zmiany w obrębie chrząstki stawowej i części kostnej. W MRI lepiej widoczne są tkanki miękkie niż w przypadku RTG. Dodatkowo badanie rezonansu można wykonać w określonych wskazaniach z kontrastem, który wzmacnia widoczność tkanek zmienionych zapalenie / chorobowo. Oprócz tego badaniem obrazowym wykorzystywanym w diagnostyce stawów jest również USG.
Bibliografia
- Hahn, J., Skoczyńska, A., & Starczewska, A. (2015). Checklist choroby wewnętrzne. Wrocław: MedPharm Polska.
- Gajewski, P. (2021). Interna Szczeklika 2021/22 Mały Podręcznik, wyd. 13,. Kraków: Medycyna Praktyczna.
- Clark, M., Kumar, P., Lukas, W., Szetela, B., & Szymczak, A. (2018). Kumar & Clark diagnostyka i terapia w praktyce lekarskiej. Wrocław: Edra Urban & Partner.
- Khot, A., Polmear, A., Steciwko, A., Stricker, A., Szetela, B., & Wencka, B. (2019). Standardy medyczne w praktyce lekarza rodzinnego. Wrocław: Edra Urban & Partner.
