Co to jest zaparcie i u kogo występuje?
Zaparcie, potocznie zatwardzenie i obstrukcja to zespół objawów i dolegliwość polegająca na utrudnionej defekacji (oddawaniu zbyt twardego stolca lub jego małej ilości, któremu towarzyszy uczucie niewystarczającego oddania kału). Niekiedy zaparciu może towarzyszyć ból brzucha, a nawet ślady krwi w stolcu. W dużej mierze są to zaparcia czynnościowe - dochodzi w nich do spowolnionej pracy jelita grubego (na większym / mniejszym odcinku). Inny podział przewiduje następujące rodzaje:
- zaparcie krótkotrwałe np. o charakterze nawrotowym,
- chroniczne - przewlekłe, związane z dietą, stylem życia, aktywnością,
- nawykowe - u dzieci w związku z nauką korzystania z toalety,
- tymczasowe - związane ze zmianą diety.
Niekiedy trudne do określenia jest przyczyna zaparcia. Oprócz tego zaparciu może towarzyszyć spowolniony pasaż jelitowy (tzw. zaparcia atoniczne i z. spastyczne). Zaparcia związane z wydłużonym pasażem jelitowym to chociażby te z nieprawidłowym unerwieniem okrężnicy, występują również takie z normalnym pasażem i niekiedy dysfunkcją dna miednicy.
Obstrukcja to częsty objaw wśród chorób przewodu pokarmowego. Deregulacja wypróżnień często towarzyszy hemoroidom.
Zaparcie u dzieci i niemowląt
Mogą być one związane ze zbyt małą podażą płynów w ciągu dnia. Nie bez znaczenia jest ilość warzyw i owoców zawierających błonnik. W diecie dziecka z zaparciami mogą przeważać słodycze i zbyt duża ilość cukru, a także spożywanie wysoko przetworzonej żywności. Oprócz tego zaparcia mogą być związane nie tylko z jedzeniem. W przypadku dzieci wymienia się zaparcie nawykowe, które związane jest z nauką korzystania z toalety (odzwyczajanie od pieluch). Często dziecko jest skrępowane, gdy musi zrobić kupkę w miejscach obcych np. będąc u kogoś w domu czy publicznej toalecie. Pierwszy dzień w przedszkolu czy szkole to ogromny stres i o zaparcie nietrudno. Zaparcia to również dolegliwość występująca u niemowląt, których układ pokarmowy dopiero dojrzewa. Nie bez znaczenia jest sposób karmienia np. modyfikowanym mlekiem, a także pewien etap, gdzie dietę dziecka można znacząco rozszerzyć.
Zaparcie u młodzieży, dorosłych i osób starszych
Powody zaparcia u młodzieży i dorosłych pokrywają się z tymi dziecięcymi - mała ilość błonnika, duże ilości pokarmów przetworzonych. Siedzący tryb życia, charakter pracy (biurowej z małą ilością ruchu) wpływa niekorzystnie na perystaltykę jelit, nieco ją zwalniając, a o zaparcie wtedy nie jest trudno. Oprócz tego spora część osób może cierpieć na choroby zapalne jelit i przewodu pokarmowego - szczególnie osoby starsze - guz okrężnicy, schorzenia odbytnicy. Niektóre kobiece dolegliwości jak guzy macicy i/lub jajników, a także wypadanie macicy wraz z obniżeniem się narządów miednicy. Nie bez znaczenia są stosowane leki (niektóre o działaniu zapierającym, które jest traktowane jako działanie niepożądane).
Zaparcia u kobiet ciężarnych
Zatwardzenie u kobiety ciężarnej jest taką nowością jak zgaga, czyli nic w tym magicznego. Okres ciąży przynosi wiele zmian w ilości niektórych hormonów. Wzrost progesteronu może wpłynąć na szybkość pracy jelit - dochodzi do spowolnienia. Poza tym dochodzi do powiększenia się macicy, co w konsekwencji napiera na jelito grube. Kwestia zaparć mija wraz z zakończeniem ciąży. Jednak w łagodzeniu zaparć w okresie ciąży często zaleca się mielony len czy śluzowy surowiec babki płesznik.
Objawy zaparć
Symptomy związane z zaparciami skupiają się w dużej mierze w obrębie brzucha. Zaparciom towarzyszą takie objawy jak bóle brzucha, uczucie ciągłego parcia na stolec, niekiedy bolesne skurcze brzucha. Oprócz tego sam wygląd stolca jest daleki od "książkowego wyglądu kupy". Kał w przypadku zatwardzenia jest często określany jako kozie bobki, w których brak większego uformowanego stolca, masy kałowe są twarde, kał jest grudkowaty. Dodatkowo mogą towarzyszyć inne wydzieliny z odbytu jak śluz, a niekiedy również krew (może świadczyć o krwawieniu z jelita, hemoroidach czy szczelinie odbytu).
14-30% populacji na świecie cierpi na zaparcia, to jedne z częstszych schorzeń układu pokarmowego. Jego odsetek powiązany jest z rozwojem cywilizacyjnym, zmianą diety (na bardziej przetworzoną) i stylu życia (siedzący tryb życia). W populacji 65+ na zaparcia cierpi 1/3 seniorów. W Polsce to przedział 2-6% (zależnie od kryteriów)
Co towarzyszy zaparciom?
Oprócz nieprzyjemnych, bolesnych objawów z towarzyszącym uczuciem niepełnego wypróżnienia się sama częstość oddawania stolca jest znacząco rozciągnięta w czasie i nie występuje częściej niż 3 defekacje na tydzień. Dodatkowo defekacja w przypadku zatwardzenia to spory wysiłek fizyczny - napinanie mięśni brzucha w celu usunięcie twardego stolca. Oprócz tego osoby z zaparciami mogą cierpieć na wzdęcia, gazy, dyskomfort w jamie brzusznej. W wyniku niekiedy spowolnionej perystaltyki jelit dochodzi do nagromadzenia się mas kałowych, które wzdłuż jelita ku odbytnicy przesuwane są znacząco wolniej, co również wpływa bezpośrednio na formowanie się nieprawidłowego stolca.
Prawidłowy czas pasażu jelitowego u osób zdrowych wynosi 24-48 godzin (maksymalnie do 60 godzin), natomiast u osób z przewlekłym zaparciem może wynosić nawet 60-120 godzin.
Zaparcia — przyczyny
Przyczyny zaparć są bardzo zróżnicowane, można wymienić tło organiczne (np. zmiany w obrębie średnicy jelita - jego zwężenie, wgłobienie, guzy w obrębie jamy brzusznej), względy psychologiczne (u dzieci przy załatwianiu się w obcych miejscach, dorośli niekiedy z nerwów i stresu), ale i czynniki zewnętrzne jak dieta i właściwa podaż płynów, a także ruch (bo to samo zdrowie)!
Zaparcia z powodu chorób
Nie bez znaczenia są niektóre choroby, które mogą przyczyniać się do gromadzenia mas kałowych w obrębie jelita grubego. Choroby przewodu pokarmowego jak przewlekłe zapalenie jelit, nowotwory i guzy, guzki krwawnicze, szczelina odbytu, ropnie okołoodbytnicze, wypadanie odbytnicy, uchyłki i wgłobienie odbytnicy mogę zwiększać ryzyko zatwardzenia. Oprócz tego niedoczynność tarczycy, cukrzyca również jej sprzyjają. Istotne są również występujące zaburzenia jedzenia jak bulimia, anoreksja czy choroba Hirschsprunga (wrodzona choroba związana z brakiem zwojów nerwowych w ścianie końcowego odcinka jelita grubego), a także hemoroidy.
Leki a zaparcie
Niektóre leki wpływają i mogą być przyczyną zaparć. Wśród leków mogących wywołać zatwardzenie wymienia się leki na ciśnienie z grupy antagonistów kanałów wapniowych, leki przeciwbólowe opioidowe (dostępne na receptę). Część leków wpływ na spowolnienie perystaltyki, co przyczynia się do większego nagromadzenia mas kałowych. Za zatwardzenie odpowiedzialne są również niektóre leki stosowane w psychiatrii, a także te bardziej "banalne" jak węgiel leczniczy i inne leki stosowane na biegunkę, żelazo i jego sole, środki zobojętniające stosowane przy zgadze i refluksie jak sole wapnia i glinu, a także leki z grupy inhibitorów pompy protonowej.
Na pojawienie się zaparć wpływ może mieć np. zerwanie z nałogiem nikotynowym - ograniczenie nikotyny może u osób rzucających palenie wywoływać zaparcie. Objawy te mogą nieco złagodzić (jak i inne objawy odstawienne) leki z nikotyną. Jednak ich nadmierne spożycie może wywołać biegunkę (nie tylko ze względu na nikotynę, ale również obecność substancji słodzących np. w gumach do żucia i pastylkach do ssania).
Paradoksem wśród leków wywołujących zaparcie są nadużywane leki przeczyszczające - zarówno pod względem stosowanej dawki jak i przede wszystkim czasu, który zdecydowanie wykracza poza "doraźne stosowanie leku".
Sporym problemem jest leczenie zaparć chronicznych (przewlekłych) związanych z dietą (gdzie błonnik istnieje w ilościach śladowych) i nadużywaniem środków laxantia, czyli przeczyszczających.
Zatwardzenie a błonnik, dieta i aktywność fizyczna
Inne możliwe przyczyny zaparć to oczywiście dieta, która jest kluczowa dla powstawania mas kałowych. Jadłospis, w którym przeważa wysoko przetworzona żywność, a ilość błonnika mogłaby być liczona w miligramach zdecydowanie sprzyja zaparciowym problemom. Jednak paradoksem jest również spora ilość błonnika (szczególnie tego nierozpuszczalnego) w połączeniu z małym spożyciem wody. Poza tym nie bez znaczenia jest ograniczona aktywność fizyczna, która wynika z siedzącego trybu życia, ale niekiedy również to konieczność po poważnych zabiegach medycznych jak cesarskie cięcie, niektórych badaniach jak kolonoskopia).
Środki przeczyszczające z apteki na zaparcie
Grupa ta jest mocno zróżnicowana i obejmuje szeroką gamę ziół, ale również kilka syntetycznych substancji przeczyszczających. Zależnie od preferencji i/lub wieku stosuje się krople, tabletki, syrop, czopki na zatwardzenie. Nie wszystkie ze środków laxantia można stosować u dzieci. Jakie są podstawowe grupy produktów na zaparcie? Wyróżnia się:
- doustne środki jak tabletki, saszetki, syropy,
- ziołowe środki jak herbatki, tabletki,
- czopki i wlewki doodbytnicze.
Oprócz tego istotną rolę odgrywa błonnik i produkty farmaceutyczne będące jego źródłem jak liczne suplementy diety, które wspierają pracę jelit. Warto pamiętać, że podstawowym przeciwwskazaniem jest uczulenie na substancje pochodzące ze środków przeczyszczających, a także niedrożność jelit. Leczenie zaparć jest zależne od podłoża choroby i jakie towarzyszą mu dodatkowe objawy.
Produkty z błonnikiem
Błonnik ze względu na swoją budowę posiada 2 frakcje, czyli błonnik rozpuszczalny (np. w babce jajowatej/płesznik) i b. nierozpuszczalny, którego źródłem są np. otręby pszenne - zwiększa on objętość kału, ale może odpowiadać za wzdęcia. Frakcja rozpuszczalna jest wolna od wywoływania uczucia wzdęcia (zobacz Fibraxine saszetki). Produkty z błonnikiem rozpuszczalnym to opcja dla osób, które nie mogą z pewnych względów zwiększyć spożycia błonnika w diecie, a cierpią z powodu drobnych i twardych stolców. W takim przypadku rozwiązaniem jest łupina babki (3,5 g 2 x dziennie).
Co na zaparcie - środki osmotyczne
Przykładowe preparaty o działaniu osmotycznym to m.in. laktuloza, makrogole, sole magnezu. Jak działają produkty osmotyczne? Zwiększają ilość wody w okrężnicy, co skuteczni zmiękcza masy kałowe. Syrop z laktulozą jak Duphalac Fruit syrop 667mg/ml 500ml ulega rozkładowi przez bakterie jelitowe i niekiedy może powodować kolki, wzdęcia i gazy (chociaż leki z laktulozą są odpowiednie dla małych dzieci i niemowląt). Inna alternatywa to saszetki z makrogolem, które nie wchłaniają się ani nie ulegają przemianie, a również zmiękczają twardą kupkę. Nieco starszym produktem jest siarczan magnezu, które początek działania odnotowuje się po 2-4 godzinach, w starszej nomenklaturze środek ten był zwany jako sól gorzka (glauberska).
Co na zaparcie - środki pęczniejące i stymulujące perystaltykę
Produkty te wzmagają ruchy jelitowe, czyli perystaltykę. Mogą jednak wywołać kolki, gazy i prowadzić do rozleniwienia jelit (ich atonii). Środki te stosuje się jedynie doraźnie - nie są to produkty pierwszego rzutu. Wśród nich wymienia się bisakodyl (np. Dulcobis 5mg tabletki na zaparcia 40tbl), dokuzynian (np. Ulgix LAXI 50mg 30kaps), senes (np. Senefol 90 tabletek na zaparcia, Xenna 40 saszetek z senesem na zaparcia). Do dłuższego stosowania przeznaczone są np. saszetki z makrogolem jak Xenna balance 20 saszetek na przewlekłe zaparcia, czyli środek osmotyczny. Produktów pęczniejących nie stosuje się w przypadku chorób infekcyjnych jelit.
Zaparcia w pytaniach i odpowiedziach - FAQ
Zaparcia w pytaniach i odpowiedziach
Zatwardzenie to niekiedy ciężki temat do rozpracowania. Poniżej zebraliśmy trudne i trudniejsze pytania związane z zaparciami. Już Nas ciśnie by Wam odpowiedzieć!
Jak wygląda diagnostyka zaparć?
W diagnostyce zaparć stosuje się następujące badania dodatkowe: wlew kontrastowy jelita grubego, koloskopię, ocenę czasu pasażu przez jelito grube za pomocą znaczników, defekografię, manometrię anorektalną, rezonans magnetyczny oraz biopsję ściany odbytnicy.
Co jeść i pić przy zaparciach?
Zaparcie to często problem niewłaściwej diety, dlatego warto wzbogacić ją w warzywa i owoce bogate w błonnik, alternatywnie można skorzystać z błonnik w proszku lub w tabletkach nie zapominając o właściwej podaży wody.
Ile powinno być błonnika w diecie?
WHO zaleca do 30 g błonnika w ciągu dnia.
Czemu niemowlę, małe dzieci mają zaparcia?
To kwestia nie do końca rozwiniętego układu pokarmowego, a także stosowanej diety, która obejmuje często mleko modyfikowane u niemowląt niekarmionych już piersią.
Czy zaparcia w ciąży to coś dziwnego?
To często występująca dolegliwość. Związana jest ona z rosnącym płodem i uciskiem na narządy jamy brzusznej m.in. na jelita.
Jakie jedzenie powoduje zaparcia?
Część produktów spożywczych może wywołać zaparcia, wśród nich wymienia się nasycone tłuszcze, małe spożycie wody, czerwone mięso, czekolada.
Jakie leki powodują zaparcia?
Lekami, które powodują zatwardzenie są m.in. leki uzupełniające poziom żelaza, zobojętniające kwas solny przy jego nadprodukcji w refluksie, a także wiele leków na receptę jak silne leki przeciwbólowe z grupy opioidów.
Co zrobić, gdy pojawiają się zaparcia z krwią?
Defekacja, której towarzyszy świeżo czerwona krew, może świadczyć o krwawieniu z odbytnicy lub okolic odbytu. Wymaga to konsultacji z lekarzem w celu dalszej diagnostyki m.in. w kierunku hemoroidów.
Co zmienić w diecie predysponującej do zaparć?
Warto zwiększyć ilość włóknika pokarmowego w postaci pełnoziarnistego pieczywa, warzyw i owoców. Należy ograniczyć spożycie cukru i nasyconych tłuszczy.
Jakie są domowe sposoby wykorzystywane w łagodzeniu zaparć?
W przypadku zatwardzenia pomocne może okazać się spożycie soku ze śliwek, soku z kiszonej kapusty, suszone owoce bogate w błonnik jak suszone śliwki czy morele. W przypadku małych dzieci pomocna może okazać się stymulacja odbytu z użyciem termometru.
Co ułatwia poranne oddawanie stolca?
Po wstaniu wypij szklankę wody / soku na czczo. Nie należy również odkładać wizyty w toalecie, gdzie celowe wstrzymywanie może być jedną z przyczyn zaparć.
Jakie są leki pierwszego rzutu w łagodzeniu zaparć?
W pierwszej kolejności należy zmodyfikować dietę, a kolejno wprowadzić środki osmotyczne, kolejno stymulujące. W leczeniu przewlekłych zaparć stosuje się tzw. prokinetyki, które wzmagają pracę jelit np. Tribux Bio.
O co może zapytać lekarz, jeśli zgłosimy się do niego z problemem zaparć?
Lekarz w ramach wywiadu zada pytania związane z częstością wypróżniania się, wyglądem stolca, czy problem ten jest sporadyczny czy trwa dłużej (kilka dni-tygodni). Oprócz tego będzie chciał poznać stosowane przez pacjenta leki i choroby towarzyszące. Nie obejdzie się bez pytań o dietę, ale również częste podróże służbowe.
Czym grozi nadużywanie środków przeczyszczających?
Może prowadzić do "rozleniwienia jelit", ich częściowej atonii, a także do zaburzeń wodno-elektrolitowych, co ma znaczenie dla działania niektórych leków (m.in. zależnych od stężenia potasu).
Bibliografia
- Wallner, G., Dziki, A., & Dąbrowski, A. (2018). Zaburzenia czynnościowe układu pokarmowego. Lublin: Wydawnictwo Czelej.
- Hahn, J., Skoczyńska, A., & Starczewska, A. (2015). Checklist choroby wewnętrzne. Wrocław: MedPharm Polska.
- Latkowski, B., Lukas, W., & Godycki-Ćwirko, M. (2017). Medycyna rodzinna. Warszawa: Wydawnictwo Lekarskie PZWL
