Odleżyny – co to?
Co to są odleżyny? Zgodnie z definicją prezentowaną przez ekspertów wchodzących w skład Polskiego Towarzystwa Leczenia Ran, odleżyny to uszkodzenia skóry lub znajdujących się pod jej powierzchnią tkanek miękkich, które prowadzą do owrzodzenia. Są one najczęściej wynikiem długotrwałego ucisku wywieranego na konkretny, ograniczony obszar ciała. Zmiany te wymagają szybkiego wdrożenia leczenia. W przeciwnym razie mogą pojawić się komplikacje, również te zagrażające zdrowiu i życiu.
Odleżyny, w zależności od stopnia ich zaawansowania, zaburzają jakość życia pacjenta w mniejszym lub większym stopniu. Są to zmiany powodujące ból i silny dyskomfort. Najczęściej rozwijają się u pacjentów unieruchomionych w ciągu pierwszych dwóch tygodni od ograniczenia ich mobilności. Pokazuje to, jak duże znaczenie ma profilaktyka i szczególna pielęgnacja chorych zaraz po ich unieruchomieniu. Pojawienie się odleżyn u pacjentów hospitalizowanych najczęściej przedłuża ich pobyt w szpitalu.
Odleżyny – kto jest na nie najbardziej narażony?
Odleżyny 1 stopnia, 2 stopnia lub zmiany bardziej zaawansowane pojawiają się częściej u osób starszych. Z wiekiem, skóra staje się coraz cieńsza, łatwiej dochodzi do jej uszkodzenia, a procesy regeneracji nie zachodzą już tak sprawnie jak w młodszym wieku. Z tego powodu, pacjenci w podeszłym wieku są bardziej podatni na rozwój odleżyn. Oto inne czynniki ryzyka, które zwiększają prawdopodobieństwo wystąpienia odleżyn:
- zaburzenia ukrwienia tkanek,
- duży ucisk wywierany na dany obszar ciała,
- niedożywienie pacjenta,
- zaburzenia metaboliczne – głównie cukrzyca,
- choroby przewlekłe – odleżyny częściej pojawiają się u osób ze schorzeniami neurodegeneracyjnymi (np. choroba Alzheimera, Parkinsona),
- hospitalizacja i unieruchomienie – dłuższe unieruchomienie pacjenta zwiększa ryzyko odleżyn niezależnie od wieku chorego,
- długotrwałe lub powtarzające się narażenie skóry na wilgoć, np. pot, a także mocz i kał.
Na odleżyny w istotny sposób narażeni są diabetycy (osoby chorujące na cukrzycę). Występuje u nich jednocześnie kilka czynników ryzyka: zaburzenia krążenia, niedokrwienie tkanek, nadmierne pocenie się, częste niedobory białka, zaburzenia czucia skutkujące przeoczeniem pierwszych objawów odleżyn, a także utrudnione gojenie się ran. Z tego powodu, diabetycy powinni regularnie dbać o skórę i w przypadku pojawienia się rany, udać się po pomoc medyczną.
Istotne znaczenie w powstawaniu odleżyn mają też indywidualne czynniki, takie jak podatność skóry na przesuszenie, jej możliwości regeneracji, czy chociażby efektywność gojenia się ran.
Jak wyglądają odleżyny? Stopnie i systemy klasyfikacji odleżyn
Jak wyglądają odleżyny? Pierwsze objawy mogą zostać przeoczone szczególnie przez osobę, która wcześniej nie spotkała się z odleżynami. Zmiany te w większości przypadków pojawiają się w okolicy kości krzyżowej i pośladków. Rzadziej, rozwijają się w obrębie kostek, kolan i łokci. Dostępne są różne systemy klasyfikacji odleżyn. W Polsce od lat korzysta się najczęściej ze skali Torrance’a. Zgodnie z nią, powstałe zmiany skórne można zaklasyfikować jako:
- odleżyny 1 stopnia – zaczerwienienie skóry, które blednie gdy je delikatnie uciśniemy,
- odleżyny 2 stopnia – zaczerwienienie nie ustępuje już pod wpływem ucisku, zmiana jest bolesna, skóra ucieplona i lekko twarda, możliwy jest obrzęk, naskórek może ulec uszkodzeniu, czasem pojawiają się pęcherze,
- odleżyny 3 stopnia - mają postać owrzodzenia, zmiany zachodzą na całej grubości skóry, aż do jej granicy z tkanką podskórną. Brzegi rany są wyraźnie odgraniczone od otoczenia, zaczerwienione i opuchnięte. Na dnie rany można zauważyć żółte masy (powstają one w wyniku rozpadu tkanek) lub czerwoną ziarninę, która świadczy o trwającym procesie gojenia się tkanek,
- odleżyny 4 stopnia – uszkodzenie sięga aż do kości, widoczna może być martwica tkanki tłuszczowej, dno rany może być suche lub wilgotne,
- odleżyny 5 stopnia – martwica może dotyczyć tkanki mięśniowej, stawów, kości i więzadeł. Struktury te widoczne są gołym okiem.
Obecnie jednak, zaleca się odchodzenie od polskiej klasyfikacji odleżyn na rzecz klasyfikacji międzynarodowej. Pozwala to ujednolicić ocenę zmian i zapobiega błędom w różnicowaniu stopnia odleżyn. Tym bardziej, że skala międzynarodowa nie jest pięcio-, ale czterostopniowa. Nie jest w niej brane początkowe stadium tworzenia się odleżyny – zaczerwienienie skóry, które ustępuje pod wpływem ucisku. Zgodnie z klasyfikacją międzynarodową, odleżyny 1 stopnia to zmiany które nie bledną przy ucisku.
Odleżyny – jak leczyć?
Odleżyny – leczenie tych zmian nie należy do najłatwiejszych. W każdym przypadku, trzeba indywidualnie ocenić stopień odleżyny i dobrać odpowiednie leczenie. W przypadku owrzodzeń warto pamiętać o tym, że stan rany może bardzo szybko się zmieniać i wymagać zmiany stosowanych preparatów na odleżyny. Leczenie powinna prowadzić osoba wyspecjalizowana i doświadczona w terapii tego rodzaju ran.
Jak leczyć odleżyny? Obecnie dużą wagę przypisuje się utrzymaniu odpowiedniego poziomu wilgotności rany. Tworzy ona korzystne warunki dla procesu gojenia. Nie oznacza to jednak, że dobrze jest, gdy w ranie produkowana jest duża ilość wydzieliny. Nadmiar wysięku zaburza prawidłowy proces regeneracji tkanek, a co więcej zwiększa też ryzyko nadkażenia rany. Dlatego tak ważne jest utrzymanie optymalnego – nie za wysokiego i nie za niskiego poziomu nawilżenia rany. Bardzo dobrze sprawdzają się opatrunki specjalistyczne. Umożliwiają one zwiększenie wilgotności rany w przypadku jej suchości, a także pochłonięcie nadmiaru wysięku, jeśli się on pojawi. Ze względu na fakt, że odleżyna jest raną przewlekłą o wysokim ryzyku zakażenia, pacjentom często zaleca się opatrunki o działaniu przeciwbakteryjnym.
Zanim zastosujemy odpowiedni opatrunek specjalistyczny, konieczne jest oczyszczenie rany. Wybór odpowiedniego preparatu do dezynfekcji zależy od rodzaju rany. W ostateczności można sięgnąć nawet po sól fizjologiczną lub przegotowaną wodę kranową, choć należy pamiętać że nie są to idealne środki do oczyszczania odleżyn. Usuną część zanieczyszczeń z rany, ale nie pozbędą się bakterii, które na jej powierzchni tworzą tzw. biofilm bakteryjny. Warto dobrać preparat do oczyszczania rany wspólnie z lekarzem lub inną osobą specjalizującą się w leczeniu odleżyn. W przypadku trudnogojących się zmian można sięgnąć po środek z octenidyną, podchlorynem lub biguanidem poliheksametylenu. W celu oczyszczenia odleżyny głębokiej lepszym wyborem będzie obojętny płyn izotoniczny, który w razie dostania się poza obszar rany nie wywoła działań niepożądanych. Preparat do dezynfekcji powinien być stosowany przy każdej zmianie opatrunku.
Odleżyny mogą wymagać tzw. opracowania rany. Polega ono na pozbyciu się tkanek objętych martwicą, usunięciu strupów i bakterii, utrudniających prawidłowe gojenie się rany. Czym jeszcze leczyć odleżyny? Czasami, w terapii wykorzystuje się larwy czerwi. Usuwają one zarówno martwą tkankę, jak i namnażające się na powierzchni rany bakterie. Jednocześnie mają zdolność wytwarzania substancji bakteriobójczych i wspierających proces gojenia rany. Larwy mogą zostać umieszczone na ranie luzem lub w tzw. biobagu. Aplikowanie ich luzem umożliwia lepszą penetrację rany. Jest też tańsze. Istnieje jednak wówczas ryzyko samodzielnego opuszczenia miejsca rany przed larwy. Dla większego komfortu pacjenta można zastosować larwy w biobagu, czyli specjalnym woreczku, który zapobiega niekontrolowanemu przemieszczaniu się czerwi. Oba sposoby mają swoje wady i zalety. Z larw można korzystać tylko w przypadku określonych rodzajów owrzodzeń. O wprowadzeniu czerwi do leczenia odleżyn decyduje lekarz.
Jak długo goją się odleżyny? Jest to zależne od wielu czynników, między innymi od stanu odżywienia pacjenta, ogólnego stanu zdrowia i zdolności skóry do regeneracji. Łagodniejsze zmiany goją się w ciągu kilku dni. Głębsze owrzodzenia wymagają kilkumiesięcznego leczenia.
Odleżyny – jak im zapobiegać?
U pacjentów zagrożonych wystąpieniem odleżyn, bardzo ważne jest działanie, którego celem jest zapobieganie ich pojawieniu się:
- regularne oglądanie i ocena stanu skóry,
- codzienne mycie skóry przy pomocy delikatnych preparatów myjących i jej dokładne osuszenie,
- korzystanie ze specjalistycznych kosmetyków i dermokosmetyków, które posiadają właściwości nawilżające, uelastyczniające i ochronne,
- zmniejszenie ucisku poprzez stosowanie specjalistycznych materacy przeciwodleżynowych, łóżek, podkładów żelowych i innych systemów,
- regularna zmiana ułożenia ciała – w przypadku pacjentów, u których ryzyko powstania odleżyn jest wysokie, konieczna może być zmiana jego ułożenia nawet co 4 godziny,
- dbanie o odżywienie organizmu, a w razie zagrożenia niedożywieniem sięgnięcie po odpowiednie, indywidualnie dopasowane preparaty, wykorzystywane do żywienia medycznego.
Czy odleżyny są niebezpieczne?
Odleżyny to rany o charakterze przewlekłym, które mogą goić się kilka tygodni, miesięcy, a nawet lat. Pogarszają komfort życia pacjenta i wymagają od osoby która się nim opiekuje regularnego oczyszczania rany oraz zmian opatrunków. Odleżyny to zmiany zagrażające zdrowiu, a czasem również i życiu. Rana ta niesie wysokie ryzyko zakażenia bakteryjnego. Zakażenie już samo w sobie wydłuża okres leczenia odleżyn. Stwarza również możliwość rozwoju infekcji i jej przedostania się do głębszych warstw pod skórą. Zakażenie może przybrać postać uogólnioną. Zachodzi wówczas ryzyko rozwoju zapalenia opon mózgowo-rdzeniowych, a także sepsy. Powikłania niestety zwiększają umieralność wśród pacjentów z odleżynami.
Większość zmian to odleżyny 1, 2 i 3 stopnia (wg klasyfikacji międzynarodowej). Około 15% wszystkich ran stanowią odleżyny 4 stopnia, które obarczone są wysokim ryzykiem śmiertelności (nawet 70%). Aby zapobiegać ich wystąpieniu konieczna jest częsta, regularna ocena stanu skóry i wdrożenie odpowiedniego leczenia odleżyn przy zauważeniu ich pierwszych objawów. Oczyszczanie rany, usuwanie z jej powierzchni bakterii i innych zanieczyszczeń wspiera proces gojenia tkanek. Nieocenione w terapii odleżyn są specjalistyczne opatrunki o działaniu przeciwbakteryjnym. Dobór właściwego leczenia i systematyczna pielęgnacja rany ograniczają ryzyko nadkażenia i pojawienia się komplikacji.
Bibliografia:
- Szewczyk T. M., Kózka M., Cierzniakowska K., i inni, Profilaktyka odleżyn – zalecenia Polskiego Towarzystwa Leczenia Ran. Część I, Leczenie Ran, 2020, 17 (3), 113-146
- Szewczyk M.T., Cwajda-Białasik J., Mościcka P., i inni, Leczenie odleżyn – zalecenia Polskiego Towarzystwa Leczenia Ran. Część II, Leczenie Ran, 2020, 17 (4), 151-184
- Zaidi S.R.H., Sharma S., Pressure Ulcer, StatPearls, 2022, available from: https://www.ncbi.nlm.nih.gov/books/NBK553107/
